ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಥ ಹೈನಂ ಕಹೋಲಃ ಕೌಷೀತಕೇಯಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯದೇವ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಸ್ತಂ ಮೇ ವ್ಯಾಚಕ್ಷ್ವೇತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ । ಕತಮೋ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರೋ ಯೋಽಶನಾಯಾಪಿಪಾಸೇ ಶೋಕಂ ಮೋಹಂ ಜರಾಂ ಮೃತ್ಯುಮತ್ಯೇತಿ । ಏತಂ ವೈ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಪುತ್ರೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ವಿತ್ತೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ಲೋಕೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ವ್ಯುತ್ಥಾಯಾಥ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ ಯಾ ಹ್ಯೇವ ಪುತ್ರೈಷಣಾ ಸಾ ವಿತ್ತೈಷಣಾ ಯಾ ವಿತ್ತೈಷಣಾ ಸಾ ಲೋಕೈಷಣೋಭೇ ಹ್ಯೇತೇ ಏಷಣೇ ಏವ ಭವತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ನಿರ್ವಿದ್ಯ ಬಾಲ್ಯೇನ ತಿಷ್ಠಾಸೇತ್ । ಬಾಲ್ಯಂ ಚ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಚ ನಿರ್ವಿದ್ಯಾಥ ಮುನಿರಮೌನಂ ಚ ಮೌನಂ ಚ ನಿರ್ವಿದ್ಯಾಥ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಕೇನ ಸ್ಯಾದ್ಯೇನ ಸ್ಯಾತ್ತೇನೇದೃಶ ಏವಾತೋಽನ್ಯದಾರ್ತಂ ತತೋ ಹ ಕಹೋಲಃ ಕೌಷೀತಕೇಯ ಉಪರರಾಮ ॥ ೧ ॥
ಕಿಮ್ ಉಷಸ್ತಕಹೋಲಾಭ್ಯಾಮ್ ಏಕ ಆತ್ಮಾ ಪೃಷ್ಟಃ, ಕಿಂ ವಾ ಭಿನ್ನಾವಾತ್ಮಾನೌ ತುಲ್ಯಲಕ್ಷಣಾವಿತಿ । ಭಿನ್ನಾವಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ , ಪ್ರಶ್ನಯೋರಪುನರುಕ್ತತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ; ಯದಿ ಹಿ ಏಕ ಆತ್ಮಾ ಉಷಸ್ತಕಹೋಲಪ್ರಶ್ನಯೋರ್ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ತತ್ರ ಏಕೇನೈವ ಪ್ರಶ್ನೇನ ಅಧಿಗತತ್ವಾತ್ ತದ್ವಿಷಯೋ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪ್ರಶ್ನೋಽನರ್ಥಕಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ಚ ಅರ್ಥವಾದರೂಪತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಭಿನ್ನಾವೇತಾವಾತ್ಮಾನೌ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪರಮಾತ್ಮಾಖ್ಯಾವಿತಿ ಕೇಚಿದ್ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ । ತನ್ನ, ‘ತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾತ್ ; ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ’ ಇತಿ ಹಿ ಪ್ರತಿವಚನೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ ; ನ ಚ ಏಕಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ದ್ವಾವಾತ್ಮಾನೌ ಉಪಪದ್ಯೇತೇ ; ಏಕೋ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ ಏಕೇನ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮವಾನ್ ; ನ ಚ ಉಷಸ್ತಸ್ಯಾನ್ಯಃ ಕಹೋಲಸ್ಯಾನ್ಯಃ ಜಾತಿತೋ ಭಿನ್ನ ಆತ್ಮಾ ಭವತಿ, ದ್ವಯೋಃ ಅಗೌಣತ್ವಾತ್ಮತ್ವಸರ್ವಾಂತರತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ; ಯದಿ ಏಕಮಗೌಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದ್ವಯೋಃ ಇತರೇಣ ಅವಶ್ಯಂ ಗೌಣೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ ; ತಥಾ ಆತ್ಮತ್ವಂ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಂ ಚ — ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ಪದಾರ್ಥಾನಾಮ್ ; ಯದಿ ಏಕಂ ಸರ್ವಾಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮಾ ಮುಖ್ಯಃ, ಇತರೇಣ ಅಸರ್ವಾಂತರೇಣ ಅನಾತ್ಮನಾ ಅಮುಖ್ಯೇನ ಅವಶ್ಯಂ ಭವಿತವ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಏಕಸ್ಯೈವ ದ್ವಿಃ ಶ್ರವಣಂ ವಿಶೇಷವಿವಕ್ಷಯಾ । ಯತ್ತು ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನ ಸಮಾನಂ ದ್ವಿತೀಯೇ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರ ಉಕ್ತಮ್ , ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಪೂರ್ವಸ್ಯೈವಾನುವಾದಃ — ತಸ್ಯೈವ ಅನುಕ್ತಃ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷಃ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ಕಃ ಪುನರಸೌ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಶ್ನೇ — ಅಸ್ತಿ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ಯಸ್ಯಾಯಂ ಸಪ್ರಯೋಜಕೋ ಬಂಧ ಉಕ್ತ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯೇ ತು — ತಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮನಃ ಅಶನಾಯಾದಿಸಂಸಾರಧರ್ಮಾತೀತತ್ವಂ ವಿಶೇಷ ಉಚ್ಯತೇ — ಯದ್ವಿಶೇಷಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಸನ್ನ್ಯಾಸಸಹಿತಾತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾದ್ಬಂಧನಾತ್ ವಿಮುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋಃ ‘ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾ’ ಇತ್ಯೇವಮಂತಯೋಃ ತುಲ್ಯಾರ್ಥತೈವ । ನನು ಕಥಮ್ ಏಕಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮನಃ ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತತ್ವಂ ತದ್ವತ್ತ್ವಂ ಚೇತಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವಮಿತಿ — ನ, ಪರಿಹೃತತ್ವಾತ್ ; ನಾಮರೂಪವಿಕಾರಕಾರ್ಯಕರಣಲಕ್ಷಣಸಂಘಾತೋಪಾಧಿಭೇದಸಂಪರ್ಕಜನಿತಭ್ರಾಂತಿಮಾತ್ರಂ ಹಿ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯಸಕೃದವೋಚಾಮ, ವಿರುದ್ಧಶ್ರುತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪ್ರಸಂಗೇನ ಚ ; ಯಥಾ ರಜ್ಜುಶುಕ್ತಿಕಾಗಗನಾದಯಃ ಸರ್ಪರಜತಮಲಿನಾ ಭವಂತಿ ಪರಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಾಃ, ಸ್ವತಃ ಕೇವಲಾ ಏವ ರಜ್ಜುಶುಕ್ತಿಕಾಗಗನಾದಯಃ — ನ ಚ ಏವಂ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವೇ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಕಶ್ಚನ ವಿರೋಧಃ । ನಾಮರೂಪೋಪಾಧ್ಯಸ್ತಿತ್ವೇ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತಿ ಶ್ರುತಯೋ ವಿರುಧ್ಯೇರನ್ನಿತಿ ಚೇತ್ — ನ, ಸಲಿಲಫೇನದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪರಿಹೃತತ್ವಾತ್ ಮೃದಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೈಶ್ಚ ; ಯದಾ ತು ಪರಮಾರ್ಥದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಪರಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾತ್ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿಭಿಃ ಅನ್ಯತ್ವೇನ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ನಾಮರೂಪೇ ಮೃದಾದಿವಿಕಾರವತ್ ವಸ್ತ್ವಂತರೇ ತತ್ತ್ವತೋ ನ ಸ್ತಃ — ಸಲಿಲಫೇನಘಟಾದಿವಿಕಾರವದೇವ, ತದಾ ತತ್ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಗೋಚರತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ; ರೂಪವದೇವ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ವರ್ತಮಾನಂ ಕೇನಚಿದಸ್ಪೃಷ್ಟಸ್ವಭಾವಮಪಿ ಸತ್ ನಾಮರೂಪಕೃತಕಾರ್ಯಕರಣೋಪಾಧಿಭ್ಯೋ ವಿವೇಕೇನ ನಾವಧಾರ್ಯತೇ, ನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿದೃಷ್ಟಿರೇವ ಚ ಭವತಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ, ತದಾ ಸರ್ವೋಽಯಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಾಸ್ತಿತ್ವವ್ಯವಹಾರಃ । ಅಸ್ತಿ ಚಾಯಂ ಭೇದಕೃತೋ ಮಿಥ್ಯಾವ್ಯವಹಾರಃ, ಯೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಾದನ್ಯತ್ವೇನ ವಸ್ತು ವಿದ್ಯತೇ, ಯೇಷಾಂ ಚ ನಾಸ್ತಿ ; ಪರಮಾರ್ಥವಾದಿಭಿಸ್ತು ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ವಸ್ತುನಿ — ಕಿಂ ತತ್ತ್ವತೋಽಸ್ತಿ ವಸ್ತು ಕಿಂ ವಾ ನಾಸ್ತೀತಿ, ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಸರ್ವಸಂವ್ಯವಹಾರಶೂನ್ಯಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ ; ತೇನ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ । ನ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥಾವಧಾರಣನಿಷ್ಠಾಯಾಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಾಸ್ತಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಾಮಹೇ — ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ‘ಅನಂತರಮಬಾಹ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯), (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ; ನ ಚ ನಾಮರೂಪವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇ ತು ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾದಿಸಂವ್ಯವಹಾರೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನೇ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸರ್ವಃ ಸಂವ್ಯವಹಾರಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೋ ಲೌಕಿಕಶ್ಚ ; ಅತೋ ನ ಕಾಚನ ವಿರೋಧಶಂಕಾ । ಸರ್ವವಾದಿನಾಮಪ್ಯಪರಿಹಾರ್ಯಃ ಪರಮಾರ್ಥಸಂವ್ಯವಹಾರಕೃತೋ ವ್ಯವಹಾರಃ ॥

ಪ್ರಶ್ನಯೋರವಾಂತರವಿಶೇಷಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಪರಾಮೃಶತಿ —

ಕಿಮುಷಸ್ತೇತಿ ।

ತತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ —

ಭಿನ್ನಾವಿತೀತಿ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಯದಿ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಥೈಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ವಸ್ತುಪರಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥವಾದೋ ದ್ವಿತೀಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ದ್ವಯೋರ್ವಾಕ್ಯಯೋಸ್ತುಲ್ಯಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮಧಿಕರೋತಿ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪರಮಾತ್ಮನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇತಿ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಯೇನಾರ್ಥದ್ವಯಂ ವಿವಕ್ಷಿಮಿತಿ ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚಪ್ರಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ತನ್ನೇತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋರೇಕರೂಪತ್ವಾನ್ನಾರ್ಥಭೇದೋಽಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ —

ಏಷ ತ ಇತಿ ।

ತಥಾಽಪ್ಯರ್ಥಭೇದೇ ಕಾಽನುಪಪತ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ —

ಏಕೋ ಹೀತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಭೇದಾದಾತ್ಮಭೇದಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಜಾತಿತಃ ಸ್ವಭಾವತೋಽಹಮಹಮಿತ್ಯೇಕಾಕಾರಸ್ಫುರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಇತಶ್ಚ ನ ತತ್ತ್ವಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ —

ದ್ವಯೋರಿತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಯದೀತಿ ।

ದ್ವಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಯದ್ಯೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಗೌಣಂ ತದೇತರೇಣ ಗೌಣೇನಾವಶ್ಯಂ ಭವಿತವ್ಯಂ ತಥಾಽಽತ್ಮತ್ವಾದಿ ಯದ್ಯೇಕಸ್ಯೇಷ್ಟಂ ತದೇತರಸ್ಯಾನಾತ್ಮತ್ವಾದೀತಿ ಕುತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ವಿರುದ್ಧತ್ವಾದಿತಿ ।

ಉಕ್ತೋಪಪಾದನಪೂರ್ವಕಂ ದ್ವಿಃಶ್ರವಣಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ —

ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನೇಕಮುಖ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾದ್ವಸ್ತುತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಘಟವದಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾದನಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚೈಕಮೇವ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಜೀವಶ್ವರಭೇದಾಭಾವಾತ್ಪ್ರಶ್ನಯೋರ್ನಾರ್ಥಭೇದಸ್ತರ್ಹಿ ಪುನರುಕ್ತಿರನರ್ಥಿಕೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಸ ಏವ ವಿಶೇಷೋ ದರ್ಶಯಿತವ್ಯೋ ಯೇನ ಪುನರುಕ್ತಿರರ್ಥವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।

ಅನುಕ್ತವಿಶೇಷಕಥನಾರ್ಥಮುಕ್ತಪರಿಮಾಣಂ ನಿರ್ಣೇತುಮುಕ್ತಾನುವಾದಶ್ಚೇದನುಕ್ತೋ ವಿಶೇಷಸ್ತರ್ಹಿ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತಾಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।

ಬುಭುತ್ಸಿತಂ ವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಇತಿ ಶಬ್ದಃ ಕ್ರಿಯಾಪದೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।

ಕಿಮಿತ್ಯೇಷ ವಿಶೇಷೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯದ್ವಿಶೇಷೇತಿ ।

ಅರ್ಥಭೇದಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯೋಽಶನಾಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ತು ವಿವಕ್ಷಿತವಿಶೇಷೋಕ್ತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಏಕಮೇವಾಽಽತ್ಮತತ್ತ್ವಮಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಾವಿತ್ಯತ್ರ ಚೋದಯತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಾನ್ಮಿಥೋ ಭಿನ್ನೌ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಾವಿತ್ಯೇತದ್ದೂಷಯತಿ —

ನೇತಿ ।

ಪರಿಹೃತತ್ವಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ನಾಮರೂಪೇತಿ ।

ತಯೋರ್ವಿಕಾರಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಘಾತಃ ಸ ಏವೋಪಾಧಿಭೇದಸ್ತೇನ ಸಂಪರ್ಕಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಹಂಮಮಾಧ್ಯಾಸಸ್ತೇನ ಜನಿತಾ ಭ್ರಾಂತಿರಹಂ ಕರ್ತೇತ್ಯಾದ್ಯಾ ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯನೇಕಶೋ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಂ ತಸ್ಮಾನ್ನಾಸ್ತಿ ವಸ್ತುತೋ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಂ ಚ ಸವಿಶೇಷತ್ವನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿಷಯವಿಭಾಗೋಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗೇನ ಸಂಸಾರಿತ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಮಧುಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತೇಽವೋಚಾಮೇತ್ಯಾಹ —

ವಿರುದ್ಧೇತಿ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ವಪ್ರತೀತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಪರೇಣಪುರುಷೇಣಾಜ್ಞಾನೇನ ವಾಽಧ್ಯಾರೋಪಿತೈಃ ಸರ್ಪತ್ವಾದಿಭಿರ್ಧರ್ಮೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಸ್ವತಶ್ಚಾಧ್ಯಾರೋಪೇಣ ವಿನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರತಿಭಾಸತೋ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಶ್ವರಯೋರ್ಭಿನ್ನತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಾರ್ಥಾವೇವ ಪ್ರಶ್ನಾವಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೈವಮಿತಿ ।

ನಿರುಪಾಧಿಕರೂಪೇಣಾಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಸೋಪಾಧಿಕರೂಪೇಣ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತ್ಯವಿರೋಧ ಉಕ್ತಃ । ಇದಾನೀಮುಪಾಧ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸದ್ವಯತ್ವಂ ಸತಶ್ಚೈವ ಘಟಾದೇರುಪಾಧಿತ್ವದೃಷ್ಟೇರಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ನಾಮೇತಿ ।

ಸಲಿಲಾತಿರೋಕೇಣ ನ ಸಂತಿ ಫೇನಾದಯೋ ವಿಕಾರಾ ನಾಪಿ ಮೃದಾದ್ಯತಿರೇಕೇಣ ತದ್ವಿಕಾರಃ ಶರಾವಾದಯಃ ಸಂತೀತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಖ್ಯಯುಕ್ತಿಬಲಾದಾವಿದ್ಯನಾಮರೂಪರಚಿತಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರತ್ವತ್ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ವಿದ್ಯಯಾ ನಿರಾಸಾನ್ನೈವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಾರ್ಯಸತ್ತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೋಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ತದಪಿ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।

ನೇಹ ನಾನಾಽಸ್ತಿ ಕಿಂಚನೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರಿಭಿರ್ವಸ್ತುದೃಷ್ಟ್ಯಾ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ನಾಮರೂಪೇ ಪರಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾದನ್ಯತ್ವೇನಾನನ್ಯತ್ವೇನ ವಾ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ತತ್ತ್ವತೋ ವಸ್ತ್ವಂತರೇ ಯದಾ ತು ನ ಸ್ತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಮೃದಾದಿವಿಕಾರವದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಸಲಿಲೇತಿ ।

ತದಾ ತತ್ಪರಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯೇತಿ ಯೋಜನೀಯಮ್ ।

ಕದಾ ತರ್ಹಿ ಲೌಕಿಕೋ ವ್ಯವಹಾರಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಯಾ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದೋಪಾಧಿಭ್ಯೋ ವಿವೇಕೇನ ನಾವಧಾರ್ಯತೇ ಸದಾ ಲೌಕಿಕೋ ವ್ಯವಹಾರಶ್ಚೇತ್ತಾರ್ಹಿ ವಿವೇಕಿನಾಂ ನಾಸೌ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಸ್ತಿ ಚೇತಿ ।

ಭೇದಭಾನಪ್ರಯುಕ್ತೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ವಿವೇಕಿನಾಮವಿವೇಕಿನಾಂ ಚ ತುಲ್ಯ ಏವಾಯಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಾಸ್ತಿತ್ವಾಭಿನಿವೇಶಸ್ತು ವಿವೇಕಿನಾಂ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಿಶೇಷಃ ।

ನನು ಯಥಾಪ್ರತಿಭಾಸಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಮೇವ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।

ಕಿಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ವಸ್ತು ತತ್ತ್ವತೋಽಸ್ತಿ ಕಿಂ ವಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಸ್ತುನಿ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣೇ ಸತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುಸಾರೇಣ ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿಭಿರೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವ್ಯವಹಾರ್ಯಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ ತೇನ ವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟ್ಯಾಶ್ರಯಣೇನ ಭೇದಕೃತೋ ಮಿಥ್ಯಾವ್ಯವಹಾರಸ್ತತ್ತ್ವದೃಷ್ಟ್ಯಾಶ್ರಯಣೇನ ಚ ತದಭಾವವಿಷಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೋ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯುಭಯವಿಧವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ನ ಹೀತಿ ।

ತಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೋಽಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ತದಿತರವ್ಯವಹಾರಸ್ತ್ವಾಭಾಸಮಾತ್ರಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತಿಂವಿವೃಣೋತಿ —

ನ ಚ ನಾಮೇತಿ ।

ಉಭಯವಿಧವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತಿಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವ್ಯವಹಾರದ್ವಯೋಪಪತ್ತೌ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಷು ವೇದಾಂತೇಷು ಚೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನೇ ಪುರಸ್ಕೃತ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೋ ಲೌಕಿಕಶ್ಚೇತಿ ನಾಸ್ಮಾಭಿರೇವೋಚ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಪರೀಕ್ಷಕಾಣಾಮೇತತ್ಸಂಮತಂ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಚ ತದಭಾವಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಸರ್ವವಾದಿನಾಮಿತಿ ।