బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
తృతీయోఽధ్యాయఃనవమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
జాత ఎవ న జాయతే కో న్వేనం జనయేత్పునః । విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ రాతిర్దాతుః పరాయణం తిష్ఠమానస్య తద్విద ఇతి ॥ ౭ ॥
జాత ఎవేతి, మన్యధ్వం యది, కిమత్ర ప్రష్టవ్యమితి — జనిష్యమాణస్య హి సమ్భవః ప్రష్టవ్యః, న జాతస్య ; అయం తు జాత ఎవ అతోఽస్మిన్విషయే ప్రశ్న ఎవ నోపపద్యత ఇతి చేత్ — న ; కిం తర్హి ? మృతః పునరపి జాయత ఎవ అన్యథా అకృతాభ్యాగమకృతనాశప్రసఙ్గాత్ ; అతో వః పృచ్ఛామి — కో న్వేనం మృతం పునర్జనయేత్ । తత్ న విజజ్ఞుర్బ్రాహ్మణాః — యతో మృతః పునః ప్రరోహతి జగతో మూలం న విజ్ఞాతం బ్రాహ్మణైః ; అతో బ్రహ్మిష్ఠత్వాత్ హృతా గావః ; యాజ్ఞవల్క్యేన జితా బ్రాహ్మణాః । సమాప్తా ఆఖ్యాయికా । యజ్జగతో మూలమ్ , యేన చ శబ్దేన సాక్షాద్వ్యపదిశ్యతే బ్రహ్మ, యత్ యాజ్ఞవల్క్యో బ్రాహ్మణాన్పృష్టవాన్ , తత్ స్వేన రూపేణ శ్రుతిరస్మభ్యమాహ — విజ్ఞానం విజ్ఞప్తిః విజ్ఞానమ్ , తచ్చ ఆనన్దమ్ , న విషయవిజ్ఞానవద్దుఃఖానువిద్ధమ్ , కిం తర్హి ప్రసన్నం శివమతులమనాయాసం నిత్యతృప్తమేకరసమిత్యర్థః । కిం తత్ బ్రహ్మ ఉభయవిశేషణవద్రాతిః రాతేః షష్ఠ్యర్థే ప్రథమా, ధనస్యేత్యర్థః ; ధనస్య దాతుః కర్మకృతో యజమానస్య పరాయణం పరా గతిః కర్మఫలస్య ప్రదాతృ । కిఞ్చ వ్యుత్థాయైషణాభ్యః తస్మిన్నేవ బ్రహ్మణి తిష్ఠతి అకర్మకృత్ , తత్ బ్రహ్మ వేత్తీతి తద్విచ్చ, తస్య — తిష్ఠమానస్య చ తద్విదః, బ్రహ్మవిద ఇత్యర్థః, పరాయణమితి ॥

స్వభావవాదముత్థాపయతి —

జాత ఇతి ।

ఇతిశబ్దశ్చోద్యసమాప్యర్థః ।

తదేవ స్ఫుటయతి —

జనిష్యమాణస్య హీతి ।

న జాయత ఇతి భాగేనోత్తరమాహ —

నేత్యాదినా ।

స్వభావవాదే దోషమాహ —

అన్యథేతి ।

స్వభావాసంభవే ఫలితమాహ —

అత ఇతి ।

ఉక్తమేవ స్ఫుటయతి —

జగత ఇతి ।

బ్రహ్మవిదాం శ్రేష్ఠత్వే యాజ్ఞవల్క్యస్య సిద్ధే ఫలితమాహ —

అత ఇతి ।

సమాప్తాఽఽఖ్యాయికేతి ।

బ్రాహ్మణాశ్చ సర్వే యథాయథం జగ్మురిత్యర్థః ।

విజ్ఞానాదివాక్యముత్థాపయతి —

యజ్జగత ఇతాదినా ।

విజ్ఞానశబ్దస్య కరణాదివిషయత్వం వారయతి —

విజ్ఞప్తిరితి ।

ఆనన్దవిశేషణస్య కృత్యం దర్శయతి —

నేత్యాదినా ।

ప్రసన్నం దుఃఖహేతునా కామక్రోధాదినా సంబన్ధరహితమ్ । శివం కామాదికారణేనాజ్ఞానేనాపి సంబన్ధశూన్యమ్ ।

సాతిశయత్వప్రయుక్తదుఃఖరాహిత్యమాహ —

అతులమితి ।

సాధనసాధ్యత్వాదీనదుఃఖవైధుర్యమాహ —

అనాయాసమితి ।

దుఃఖనివృత్తిమాత్రం సుఖమితి పక్షం ప్రతిక్షిపతి —

నిత్యతృప్తమితి ।

ఆనన్దోజ్ఞానమితి బ్రహ్మణ్యాకారభేదమాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఎకరసమితి ।

ఫలమత ఉపపత్తేరితి న్యాయేన బ్రహ్మణో జగన్మూలత్వమాహ —

రాతిరిత్యాదినా ।

‘బ్రహ్మసంస్థోఽమృతత్వమేతి’ఇతి శ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్య తస్యైవ ముక్తోపసృప్యత్వముపదిశతి —

కిఞ్చేతి ।

అక్షరవ్యాఖ్యానసమాప్తావితిశబ్దః ।