బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
తృతీయోఽధ్యాయఃనవమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
జాత ఎవ న జాయతే కో న్వేనం జనయేత్పునః । విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ రాతిర్దాతుః పరాయణం తిష్ఠమానస్య తద్విద ఇతి ॥ ౭ ॥
అత్రేదం విచార్యతే — ఆనన్దశబ్దో లోకే సుఖవాచీ ప్రసిద్ధః ; అత్ర చ బ్రహ్మణో విశేషణత్వేన ఆనన్దశబ్దః శ్రూయతే ఆనన్దం బ్రహ్మేతి ; శ్రుత్యన్తరే చ — ‘ఆనన్దో బ్రహ్మేతి వ్యజానాత్’ (తై. ఉ. ౩ । ౬ । ౯) ‘ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్’ (తై. ఉ. ౨ । ౯ । ౧) ‘యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్’ (తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ‘యో వై భూమా తత్సుఖమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౩ । ౧) ఇతి చ ; ‘ఎష పరమ ఆనన్దః’ ఇత్యేవమాద్యాః ; సంవేద్యే చ సుఖే ఆనన్దశబ్దః ప్రసిద్ధః ; బ్రహ్మానన్దశ్చ యది సంవేద్యః స్యాత్ , యుక్తా ఎతే బ్రహ్మణి ఆనన్దశబ్దాః । నను చ శ్రుతిప్రామాణ్యాత్ సంవేద్యానన్దస్వరూపమేవ బ్రహ్మ, కిం తత్ర విచార్యమితి — న, విరుద్ధశ్రుతివాక్యదర్శనాత్ — సత్యమ్ , ఆనన్దశబ్దో బ్రహ్మణి శ్రూయతే ; విజ్ఞానప్రతిషేధశ్చ ఎకత్వే — ‘యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్ , తత్కేన కం పశ్యేత్ , తత్కేన కిం విజానీయాత్’ (బృ. ఉ. ౪ । ౫ । ౧౫) ‘యత్ర నాన్యత్పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతి స భూమా’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౪ । ౧) ‘ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సమ్పరిష్వక్తో న బాహ్యం కిఞ్చన వేద’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౧) ఇత్యాది ; విరుద్ధశ్రుతివాక్యదర్శనాత్ తేన కర్తవ్యో విచారః । తస్మాత్ యుక్తం వేదవాక్యార్థనిర్ణయాయ విచారయితుమ్ । మోక్షవాదివిప్రతిపత్తేశ్చ — సాఙ్ఖ్యా వైశేషికాశ్చ మోక్షవాదినో నాస్తి మోక్షే సుఖం సంవేద్యమిత్యేవం విప్రతిపన్నాః ; అన్యే నిరతిశయం సుఖం స్వసంవేద్యమితి ॥

సచ్చిదాన్దాత్మకం బ్రహ్మ విద్యావిద్యాభ్యాం బన్ధమోక్షాస్పదమిత్యుక్తమిదానీం బ్రహ్మానన్దే విచారమవతారయన్నవిగీతమర్థమాహ —

అత్రేతి ।

తథాఽపి ప్రకృతే వాక్యే కిమాయాతమితి తదాహ —

అత్ర చేతి ।

న చ కేవలమత్రైవాఽఽనన్దశబ్దో బ్రహ్మవిశేషణార్థకత్వేన శ్రుతః కిన్తు తైత్తిరీయకాదావపీత్యాహ —

శ్రుత్యన్తరే చేతి ।

బ్రహ్మణో విశేషణత్వేనాఽఽనన్దశబ్దః శ్రూయత ఇతి సంబన్ధః ।

అన్యాః శ్రూతీరేవోదాహరతి —

ఆనన్ద ఇత్యాదినా ।

ఎవమాద్యాః శ్రుతయ ఇతి శేషః ।

తథాఽపి కథం విచారసిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —

సంవేద్య ఇతి ।

లోకప్రసిద్ధేరద్వైతశ్రుతేశ్చ బ్రహ్మణ్యానన్దః సంవేద్యోఽసంవేద్యో వేతి విచారః కర్తవ్య ఇత్యర్థః ।

ఉభయత్ర ఫలం దర్శయతి —

బ్రహ్మాఽఽనన్దశ్చేతి ।

అన్యథా లోకవేదయోః శబ్దార్థభేదాదవిశిష్టస్తు వాక్యార్థ ఇతి న్యాయవిరోధోఽసంవేద్యత్వే పునరద్వైతశ్రుతిరవిరుద్ధేతి భావః ।

విచారమాక్షిపతి —

నన్వితి ।

విరుద్ధశ్రుత్యర్థనిర్ణయార్థం విచారకర్తవ్యతాం దర్శయతి —

నేతి ।

సంగ్రహవాక్యం వివృణోతి —

సత్యమిత్యాదినా ।

ఎకత్వే సతి విజ్ఞానప్రతిషేధశ్రుతిమేవోదాహరతి —

యత్రేత్యాదినా ।

ఇత్యాదిశ్రవణమితి శేషః ।

ఫలితమాహ —

విరుద్ధశ్రుతీతి ।

శ్రుతివిప్రతిపత్తేర్విచారకర్తవ్యతాముపసంహరతి —

తస్మాదితి ।

తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —

మోక్షేతి ।

తామేవ విప్రతిపత్తిం వివృణోతి —

సాఙ్ఖ్యా ఇతి ।