బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃద్వితీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
జనకో హ వైదేహః కూర్చాదుపావసర్పన్నువాచ నమస్తేఽస్తు యాజ్ఞవల్క్యాను మా శాధీతి స హోవాచ యథా వై సమ్రాణ్మహాన్తమధ్వానమేష్యన్రథం వా నావం వా సమాదదీతైవమేవైతాభిరుపనిషద్భిః సమాహితాత్మాస్యేవం వృన్దారక ఆఢ్యః సన్నధీతవేద ఉక్తోపనిషత్క ఇతో విముచ్యమానః క్వ గమిష్యసీతి నాహం తద్భగవన్వేద యత్ర గమిష్యామీత్యథ వై తేఽహం తద్వక్ష్యామి యత్ర గమిష్యసీతి బ్రవీతు భగవానితి ॥ ౧ ॥
జనకో హ వైదేహః । యస్మాత్సవిశేషణాని సర్వాణి బ్రహ్మాణి జానాతి యాజ్ఞవల్క్యః, తస్మాత్ ఆచార్యకత్వం హిత్వా జనకః కూర్చాత్ ఆసనవిశేషాత్ ఉత్థాయ ఉప సమీపమ్ అవసర్పన్ , పాదయోర్నిపతన్నిత్యర్థః, ఉవాచ ఉక్తవాన్ — నమః తే తుభ్యమ్ అస్తు హే యాజ్ఞవల్క్య ; అను మా శాధి అనుశాధి మామిత్యర్థః ; ఇతి - శబ్దో వాక్యపరిసమాప్త్యర్థః । స హోవాచ యాజ్ఞవల్క్యః — యథా వై లోకే, హే సమ్రాట్ , మహాన్తం దీర్ఘమ్ అధ్వానమ్ ఎష్యన్ గమిష్యన్ , రథం వా స్థలేన గమిష్యన్ , నావం వా జలేన గమిష్యన్ సమాదదీత — ఎవమేవ ఎతాని బ్రహ్మాణి ఎతాభిరుపనిషద్భిర్యుక్తాని ఉపాసీనః సమాహితాత్మా అసి, అత్యన్తమేతాభిరుపనిషద్భిః సంయుక్తాత్మా అసి ; న కేవలముపనిషత్సమాహితః ; ఎవం వృన్దారకః పూజ్యశ్చ ఆఢ్యశ్చ ఈశ్వరః న దరిద్ర ఇత్యర్థః, అధీతవేదః అధీతో వేదో యేన స త్వమధీతవేదః, ఉక్తాశ్చోపనిషద ఆచార్యైస్తుభ్యం స త్వముక్తోపనిషత్కః ; ఎవం సర్వవిభూతిసమ్పన్నోఽపి సన్ భయమధ్యస్థ ఎవ పరమాత్మజ్ఞానేన వినా అకృతార్థ ఎవ తావదిత్యర్థః — యావత్పరం బ్రహ్మ న వేత్సి ; ఇతః అస్మాద్దేహాత్ విముచ్యమానః ఎతాభిర్నౌరథస్థానీయాభిః సమాహితః క్వ కస్మిన్ గమిష్యసి, కిం వస్తు ప్రాప్స్యసీతి । నాహం తద్వస్తు, భగవన్ పూజావన్ , వేద జానే, యత్ర గమిష్యామీతి । అథ యద్యేవం న జానీషే యత్ర గతః కృతార్థః స్యాః, అహం వై తే తుభ్యం తద్వక్ష్యామి యత్ర గమిష్యసీతి । బ్రవీతు భగవానితి, యది ప్రసన్నో మాం ప్రతి ॥

పూర్వస్మిన్బ్రాహ్మణే కానిచిదుపాసనాని జ్ఞానసాధనాన్యుక్తాని । ఇదానీం బ్రహ్మణస్తైర్జ్ఞేయస్య జాగరాదిద్వారా జ్ఞానార్థం బ్రాహ్మణాన్తరమవతారయతి —

జనకో హేతి ।

రాజ్ఞో జ్ఞానిత్వాభిమానే శిష్యత్వవిరోధిన్యపనీతే మునిం ప్రతి తస్య శిష్యత్వేనోపసతిం దర్శయతి —

యస్మాదితి ।

నమస్కారోక్తేరుద్దేశ్యముపన్యస్యతి —

అను మేతి ।

అభీష్టమనుశాసనం కర్తుం ప్రాచీనజ్ఞానస్య ఫలాభాసహేతుత్వోక్తిద్వారా పరమఫలహేతురాత్మజ్ఞానమేవేతి వివక్షిత్వా తత్ర రాజ్ఞో జిజ్ఞాసామాపాదయతి —

స హేత్యాదినా ।

యథోక్తగుణసంపన్నశ్చేదహం తర్హి కృతార్థత్వాన్న మే కర్తవ్యమస్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఎవమితి ।

యాజ్ఞవల్క్యో రాజ్ఞో జిజ్ఞాసామాపాద్య పృచ్ఛతి —

ఇత ఇతి ।

పరవస్తువిషయే గతేరయోగాత్ప్రశ్నవిషయం వివక్షితం సంక్షిపతి —

కిం వస్త్వితి ।

రాజ్ఞా స్వకీయమజ్ఞత్వముపేత్య శిష్యత్వే స్వీకృతే ప్రత్యుక్తిమవతారయతి —

అథేతి ।

తత్రాపేక్షితమథశబ్దసూచితం పూరయతి —

యద్యేవమితి ।

ఆజ్ఞాపనమనుచితమితి శఙ్కాం వారయతి —

యదీతి ॥౧॥