ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅತ್ರ ಚ ಸ್ಥಾನತ್ರಯಾನುಸಂಚಾರೇಣ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ ಆತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕಾಮಕರ್ಮಭ್ಯಾಂ ವಿವಿಕ್ತತಾ ಉಕ್ತಾ ; ಸ್ವತಃ ನಾಯಂ ಸಂಸಾರಧರ್ಮವಾನ್ , ಉಪಾಧಿನಿಮಿತ್ತಮೇವ ತು ಅಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಮ್ — ಇತ್ಯೇಷ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥ ಉಕ್ತಃ । ತತ್ರ ಚ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತಸ್ಥಾನಾನಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣರೂಪಃ ಉಕ್ತಃ, ನ ಪುಂಜೀಕೃತ್ಯ ಏಕತ್ರ ದರ್ಶಿತಃ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಜಾಗರಿತೇ ಸಸಂಗಃ ಸಮೃತ್ಯುಃ ಸಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ ಉಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಅವಿದ್ಯಯಾ ; ಸ್ವಪ್ನೇ ತು ಕಾಮಸಂಯುಕ್ತಃ ಮೃತ್ಯುರೂಪವಿನಿರ್ಮುಕ್ತ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ; ಸುಷುಪ್ತೇ ಪುನಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಅಸಂಗೋ ಭವತೀತಿ ಅಸಂಗತಾಪಿ ದೃಶ್ಯತೇ ; ಏಕವಾಕ್ಯತಯಾ ತು ಉಪಸಂಹ್ರಿಯಮಾಣಂ ಫಲಂ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಬುದ್ಧಶುದ್ಧಸ್ವಭಾವತಾ ಅಸ್ಯ ನ ಏಕತ್ರ ಪುಂಜೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶಿತೇತಿ, ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಕಂಡಿಕಾ ಆರಭ್ಯತೇ । ಸುಷುಪ್ತೇ ಹಿ ಏವಂರೂಪತಾ ಅಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ‘ತದ್ವಾ ಅಸ್ಯೈತದತಿಚ್ಛಂದಾ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾಭಯಂ ರೂಪಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೧) ಇತಿ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಏವಂರೂಪಂ ವಿಲಕ್ಷಣಮ್ , ಸುಷುಪ್ತಂ ಪ್ರವಿವಿಕ್ಷತಿ ; ತತ್ ಕಥಮಿತಿ ಆಹ — ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಅಸ್ಯ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕಟೀಭಾವೋ ಭವತೀತಿ ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಪಾದೀಯತೇ —

ಶ್ಯೇನವಾಕ್ಯಮವತಾರಯಿತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಸಂದರ್ಭಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೇಹದ್ವಯೇನ ಸಪ್ರಯೋಜಕೇನ ವಸ್ತುತೋಽಸಂಬಂಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಸ್ವತ ಇತಿ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತತ್ರ ಸಂಸಾರಿತ್ವಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ —

ಉಪಾಧೀತಿ ।

ಔಪಾಧಿಕಸ್ಯಾಪಿ ವಸ್ತುತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯೋತ್ತರಗ್ರಂಥಮವತಾರಯನ್ಭೂಮಿಕಾಮಾಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಸ್ಥಾನತ್ರಯಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ವಿಪ್ರಕೀರ್ಣೇ ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟಂ ರೂಪಮಸ್ಯೇತ್ಯಾತ್ಮಾ ತಥಾ । ಪಂಚೀಕೃತ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸರ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಮಾದಾಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಏಕತ್ರೇತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ತತ್ರ ಹೇತುಂ ವದಂಜಾಗ್ರದ್ವಾಕ್ಯೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಾತ್ಮೋಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಸಸಂಗತ್ವಾದೇರ್ದೃಶ್ಯಮಾನರೂಪಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ —

ಅವಿದ್ಯಯೇತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನವಾಕ್ಯೇ ವಿವಕ್ಷಿತಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸ್ವಪ್ನೇ ತ್ವಿತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಸುಷುಪ್ತವಾಕ್ಯೇ ತತ್ಸಿದ್ಧಿರ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ಸುಷುಪ್ತೇ ಪುನರಿತಿ ।

ತತ್ರಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾನಿರ್ಮೋಕೋ ನ ಪ್ರತಿಭಾತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ಏವಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಶ್ಯೇನವಾಕ್ಯಮಾದತ್ತೇ —

ಏಕವಾಕ್ಯತಯೇತಿ ।

ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಾನಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಕುತ್ರ ತರ್ಹಿ ಯಥೋಕ್ತಮಾತ್ಮರೂಪಂ ಪಂಚೀಕೃತ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಸುಷುಪ್ತೇ ಹೀತಿ ।

ತತ್ರಾಭಯಮಿತ್ಯವಿದ್ಯಾರಾಹಿತ್ಯಮುಚ್ಯತೇ ಸಾ ಚ ಸುಷುಪ್ತೇ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸತ್ಯಪಿ ನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾ ಭಾತೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ಸುಷುಪ್ತೇ ಯಥೋಕ್ತಮಾತ್ಮರೂಪಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಏವಂರೂಪಮಿತ್ಯೇತದೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ವಿಲಕ್ಷಣಮಿತಿ ।

ಕರ್ಯಕರಣವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ಕಾಮಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ್ಥಾನದ್ವಯಂ ಹಿತ್ವಾ ಕಥಂ ಸುಷುಪ್ತಂ ಪ್ರವೇಷ್ಟುಮಿಚ್ಛತೀತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ತತ್ಕಥಮಿತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನಾದೌ ದುಃಖಾನುಭವಾತ್ತತ್ತ್ಯಾಗೇನ ಸುಷುಪ್ತಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯಾಹ —

ಆಹೇತಿ ।

ಅಥೋತ್ತರಾ ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ಥಾನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿಮಭಿಧತ್ತಾಂ ತಥಾಽಪಿ ಕಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತವಚನೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ದೃಷ್ಟಾಂತೇನೇತಿ ।

ಅಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸುಷುಪ್ತಿರೂಪಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ । ಸ ಏವಾರ್ಥಸ್ತತ್ರೇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಮಾತ್ಮಾಕಾಶಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯಿತುಂ ಭೌತಿಕವಿಶೇಷಣಮ್ । ಮಹಾಕಾಯೋ ಮಂದವೇಗಃ ಶ್ಯೇನಃ ಸುಪರ್ಣಸ್ತು ವೇಗವಾನಲ್ಪವಿಗ್ರಹ ಇತಿ ಭೇದಃ । ಧಾರಣೇ ಸೌಕರ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಸ್ವಯಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರವಸಾನಮಂತಮಜ್ಞಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಥಾ ನ ಕಂಚನ ಸ್ವಪ್ನಮಿತಿ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗರಿತಯೋರವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಂ ದರ್ಶನಂ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।