तत्रेति गन्तव्यफलपरामर्शः । तदेव गन्तव्यं फलं विशेषतो ज्ञातुं पृच्छति —

किं तदिति ।

प्रतीकमादाय व्याचष्टे —

लिङ्गमिति ।

योऽवगच्छति स प्रमात्रादिसाक्षी येन साक्ष्येण मनसाऽवगम्यते तन्मनो लिङ्गमिति पक्षान्तरमाह —

अथवेति ।

यस्मिन्निश्चयेन संसारिणो मनः सक्तं तत्फलप्राप्तिस्तस्येति संबन्धः ।

तदेवोपपादयति —

तदभिलाषो हीति ।

पूर्वार्धार्थमुपसंहरति —

तेनेति ।

कामस्य संसारमूलत्वे सत्यर्थसिद्धमर्थमाह —

अत इति ।

वन्ध्यप्रसवत्वं निष्फलत्वम् । पर्याप्तकामस्य प्राप्तपरमपुरुषार्थस्येति यावत् । कृतात्मनः शुद्धबुद्धेर्विदितसतत्त्वस्येत्यर्थः । इहेति जीवदवस्थोक्तिः ।

कामप्रधानः संसरति चेत्कर्मफलभोगानन्तरं कामाभावान्मुक्तिः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह —

किञ्चेति ।

इतश्च संसारस्य कामप्रधानत्वमास्थेयमित्यर्थः । यावदवसानं तावदुक्त्वेति संबन्धः ।

उक्तमेव संक्षिपति —

कर्मण इति ।

इत्येवं पारम्पर्येण संसरणादृशे ज्ञानान्न मुक्तिरिति शेषः ।

संसारप्रकरणमुपसंहरति —

इति न्विति ।

अवस्थाद्वयस्य दार्ष्टान्तिकं बन्धं प्रबन्धेन दर्शयित्वा सुषुप्तस्य दार्ष्टान्तिकं मोक्षं वक्तुमेवेत्यादि वाक्यं तत्राथशब्दार्थमाह —

यस्मादिति ।

कामरहितस्य संसाराभावं साधयति —

फलासक्तस्येति ।

विदुषो निष्कामस्य क्रियाराहित्ये नैष्कर्म्यमयत्नसिद्धमिति भावः ।

अकामयमानत्वे प्रश्नपूर्वकं हेतुमाह —

कथमित्यादिना ।

बाह्येषु शब्दादिषु विषयेष्वासंगराहित्यादकामयमानतेत्यर्थः ।

अकामत्वे हेतुमाकाङ्क्षापूर्वकमाह —

कथमिति ।

वासनारूपकामाभावादकामतेत्यर्थः ।

निष्कामत्वे प्रश्नपूर्वकं हेतुमुत्थाप्य व्याचष्टे —

कथमिति ।

प्राप्तपरमानन्दत्वान्निष्कामतेत्यर्थः ।

आप्तकामत्वे हेतुमाकाङ्क्षापूर्वकमाह —

कथमित्यादिना ।

हेतुमेव साधयति —

यस्येति ।

तस्य युक्तमाप्तकामत्वमिति शेषः ।

उक्तमर्थं प्रमाणप्रदर्शनार्थं प्रपञ्चयति —

आत्मैवेति ।

कामयितव्याभावं ब्रह्मविदः श्रुत्यवष्टम्भेन स्पष्टयति —

यस्येति ।

इति विद्यावस्था यस्य विदुषोऽस्ति सोऽन्यमविजानन्न कञ्चिदपि कामयतेति योजना ।

पदार्थोऽन्यत्वेनाविज्ञातोऽपि कामयितव्यः स्यादिति चेन्नेत्याह —

ज्ञायमानो हीति ।

अनुभूते स्मरणविपरिवर्तिनि कामनियमादित्यर्थः ।

अन्यत्वेन ज्ञायमानस्तर्हि पदार्थो विदुषोऽपि कामयितव्यः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह —

न चेति ।

आप्तकामस्य ब्रह्मविदो दर्शितरीत्या कामयितव्याभावे मुक्तिः सिद्धेत्युपसंहरति —

य एवेति ।

कथं कामयितव्याभावोऽनात्मनस्तथात्वादित्याशङ्क्याऽऽह —

न हीति ।

सर्वात्मत्वमनात्मकामयितृत्वं च स्यादित्याशङ्क्याऽऽह —

अनात्म चेति ।

अथेत्यादिवाक्ये श्रौतमर्थमुक्त्वाऽर्थसिद्धमर्थं कथयति —

सर्वात्मदर्शिन इति ।

कर्मजडानां मतमुत्थाप्य श्रुतिविरोधेन प्रत्याचष्टे —

ये त्विति ।

ब्रह्मविदि प्रत्यवायप्राप्तिमङ्गीकृत्योक्तमिदानीं तत्प्राप्तिरेव तस्मिन्नास्तीत्याह —

येन चेति ।

यथोक्तस्यापि ब्रह्मविदो विहितत्वादेव नित्यादनुष्ठानं स्यादिति चेन्नेत्याह —

नित्यमेवेति ।

यो हि सदैवासंसारिणमात्मानमनुभवति न च हेयमादेयं वाऽऽत्मनोऽन्यत्पश्यति । यस्मादेवं तस्मात्तस्य कर्म संस्प्रष्टुमयोग्यम् । यथोक्तब्रह्मविद्यया कर्माधिकारहेतूनामुपमृदितत्वादित्यर्थः ।

कर्मसंबन्धस्तर्हि कस्येत्याशङ्क्याऽऽह —

यस्त्विति ।

न विरोधो विधिकाण्डस्येति शेषः ।

श्रुत्यर्थाभ्यां सिद्धमर्थमुपसंहरति —

अत इति ।

विद्यावशादित्येतत् । कामाभावात्कर्माभावाच्चेति द्रष्टव्यम् । अकामयमानोऽकुर्वाणश्चेति शेषः ।