సతి జ్ఞానే కర్మత్యాగో నిషిధ్యతే సత్యాం వా జిజ్ఞాసాయామితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి సిద్ధాన్తీ —

నాఽఽత్మజ్ఞానస్యేతి ।

విద్వత్సంన్యాసస్యావశ్యమ్భావిత్వాన్న కర్మావసాన ఎవ వేదార్థ ఇతి సంగృహీతం వస్తు వివృణోతి —

యత్తావదితి ।

విద్యాసూత్రాదారభ్య నిషేధవాక్యాన్తేన గ్రన్థేన యదాత్మజ్ఞానముపసంహృతం తత్తావన్ముక్తిసాధనమితి భవతాఽపి యస్మాదభ్యుపగతం పరాఙ్గం చాఽఽత్మవిజ్ఞానాదన్యత్రేత్యవధారణాదితి న్యాయాత్తస్మాజ్జ్ఞానే సతి కర్మానుష్ఠానం నిరవకాశమిత్యర్థః ।

అథాఽఽత్మజ్ఞానం కర్మసహితమమృతత్వసాధనమిష్యతే న కేవలం తథా చ జ్ఞానోత్తరకాలమపి న కర్మత్యాగసిద్ధిరితి శఙ్కతే —

తత్రేతి ।

ఆత్మజ్ఞానస్యామృతత్వసాధనత్వే సత్యపీతి యావత్ ।

కర్మనిరపేక్షత్వం చేదాత్మజ్ఞానస్య భవాన్న సహతే కిమితి తర్హి జ్ఞానమేవోపగతమితి సిద్ధాన్తీ పృచ్ఛతి —

తత్రేతి।

తస్య కర్మానపేక్షత్వానఙ్గీకారే సతీత్యర్థః ।

తత్ర పూర్వవాదీ శాస్త్రీయత్వాదాత్మజ్ఞానమమృతత్వసాధనమభ్యుపగతమితి శఙ్కతే —

శృణ్వితి ।

జ్ఞాపయతి వేద ఇతి శేషః ।

శాస్త్రానుసారేణాఽఽత్మజ్ఞానాఙ్గీకారే కర్మనిరపేక్షమేవాఽఽత్మజ్ఞానం మోక్షసాధనం సేత్స్యతీతి పరిహరతి —

ఎవం తర్హీతి ।

ఉభయత్ర జ్ఞానే కర్మణి చేత్యర్థః । యద్వా జ్ఞానస్యామృతత్వసాధనత్వే తస్య కర్మనిరపేక్షత్వే చేత్యర్థః । తుల్యప్రామాణ్యాత్ప్రామాణ్యస్య తుల్యత్వాద్వేదస్యేతి శేషః ।

యథాశాస్త్రం జ్ఞానాభ్యుపగమేఽపి కథం తత్కేవలం కైవల్యకారణమితి పృచ్ఛతి —

యద్యేవమితి ।

శాస్త్రానుసారేణ జ్ఞానమభ్యుపగచ్ఛన్తం ప్రత్యాహ —

సర్వకర్మేతి ।

ఆత్మజ్ఞానస్య తదుపమర్దకత్వం దర్శయితుం కర్మహేతుం తావద్దర్శయతి —

దారాగ్నీతి ।

అగ్నిహోత్రాదీనాం సంప్రదానకారకసాధ్యత్వం వ్యతిరేకద్వారా సాధయతి —

అన్యేతి ।

తథాఽపి కథమాత్మజ్ఞానస్య కర్మహేతూపమర్దకత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యయా హీతి ।

ఇహేతి విద్యాదశోక్తిః ।

విద్యాయాః శ్రుతిజన్యత్వేన బలవత్త్వం దర్శయతి —

అన్యోఽసావిత్యాదినా ।

నను శుచౌ దేశే దివసాదౌ కాలే శాస్త్రాచార్యాదివశాదుత్పన్నం జ్ఞానం పుమర్థసాధనమ్ ‘శుచౌ దేశే ప్రతిష్ఠాప్య’ (భ. గీ. ౬ । ౧౧) ఇత్యాదిస్మృతేస్తథాచ కథం తస్య భేదబుద్ధ్యుపమర్దకత్వమత ఆహ —

న చేతి ।

యత్రైకాగ్రతా తత్రావిశేషాదితి న్యాయాజ్జ్ఞానసాధనస్య సమాధేరపి న దేశాద్యపేక్షా దూరతస్తు కూటస్థవస్తుతన్త్రస్య జ్ఞానస్యేతి భావః ।

విమతం దేశాద్యపేక్షం శాస్త్రార్థత్వాద్ధర్మవదిత్యాశఙ్క్య పురుషతన్త్రత్వముపాధిరిత్యాహ —

క్రియాయాస్త్వితి ।

సాధనవ్యాప్తిం దూషయతి —

జ్ఞానం త్వితి ।

విమతం న దేశాద్యపేక్షం ప్రమాణత్వాదుష్ణాగ్నిజ్ఞానవదితి ప్రత్యనుమానమాహ —

యథేతి ।

ఆత్మజ్ఞానస్య సర్వకర్మహేతూపమర్దకత్వే దోషమాశఙ్కతే —

నన్వితి ।

ఇష్టాపత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —

న చేతి ।

కర్మకాణ్డేన కాణ్డాన్తరస్యాపి నిరోధసంభవాదిత్యర్థః ।

సాక్షదాత్మజ్ఞానం కర్మవిధినిరోధ్యర్థాద్వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —

నేత్యాదినా ।

తదేవ స్ఫుటయతి —

న హి విధ్యన్తరేతి ।

ద్వితీయం శఙ్కతే —

తథాఽఽపీతి ।

యథా న కామీ స్యాదితి నిషేధాత్కస్యచిత్కామప్రవృత్తిర్న భవతీత్యేతావతా న సర్వాన్ప్రతి కామ్యవిధిర్నిరుధ్యతే తథా కస్యచిదాత్మజ్ఞానాత్కర్మవిధినిరోధేఽపి న సర్వాన్ప్రత్యసౌ నిరుద్ధో భవిష్యతీతి పరిహరతి —

న కామేతి ।

దృష్టాన్తమేవ స్పష్టయతి —

యథేత్యాదినా ।

ప్రతిషేధశాస్త్రార్థానభిజ్ఞం ప్రతి తదుపపత్తేరితి భావః ।

అభిప్రాయమవిద్వానాశఙ్కతే —

కామప్రతిషేధవిధినేతి ।

అనర్థకత్వజ్ఞానాత్కామస్యేతి శేషః । ప్రవృత్త్యనుపపత్తేః కామ్యేషు కర్మస్వితి ద్రష్టవ్యమ్ ।

నిరుద్ధః స్యాత్కామ్యవిధిరిత్యధ్యాహర్తవ్యమ్। గూఢాభిసన్ధిం సిద్ధాన్తీ బ్రూతే —

భవత్వితి ।

పునరభిప్రాయమప్రతిపద్యమానశ్చోదయతి —

యథేతి ।

ఎవమితి జ్ఞానే న కర్మవిధినిరోధే సతీతి యావత్ । తత్ప్రామాణ్యానుపపత్తిరితి శేషః ।

తదేవ చోద్యం విశదయతి —

అననుష్ఠేయత్వ ఇతి ।

తేషామనుష్ఠేయానామగ్నిహోత్రాదీనాం కర్మణాం యే విధయస్తేషామితి యావత్ ।

సిద్ధాన్తీ స్వాభిసన్ధిముద్ఘాటయన్నుత్తరమాహ —

నేత్యాదినా ।

ఉపపత్తిమేవోపదర్శయతి —

స్వాభావికస్యేతి ।

తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —

యథేతి ।

అజ్ఞానావస్థాయామేవ కర్మవిధిప్రవృత్తిరిత్యత్రానిష్టమాశఙ్కతే —

తథా సతీతి ।

కర్మవిధిరపి పురుషాభిప్రాయవశాత్పురుషార్థోపయోగిత్వసిద్ధేర్నానిష్టాపత్తిరిత్యుత్తరమాహ —

నార్థేతి ।

అర్థస్య పురుషాభిప్రాయతన్త్రత్వే మోక్షస్యాపి వాస్తవం పురుషార్థత్వం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

మోక్షమితి ।

అర్థానర్థయోరభిప్రాయతన్త్రత్వం సాధయతి —

పురుషేతి ।

మరణం మహాప్రస్థానమిత్యాది కామ్యం కృత్వా జీవదవస్థాయామేవ మహాభారతాదావిష్టినిధానం దృష్టమతోఽర్థానర్థావభిప్రాయతన్త్రకావేవేత్యర్థః ।

కర్మవిధీనామాత్మజ్ఞానాత్ప్రాచీనత్వం ప్రతిపాదితముపసంహరతి —

తస్మాదితి ।

తథాఽపి ప్రకృతే కిమాయాతం తదాహ —

తస్మాన్నేతి ।

తత్ర ప్రమాణమాహ —

ఇత్యత ఇతి ।

అతఃశబ్దార్థం స్ఫుటయతి —

కర్మేతి ।

జ్ఞానస్య కర్మవిరోధత్వే తన్నిరపేక్షత్వే చ సిద్ధే ఫలితమాహ —

అత ఇతి ।

ఆత్మజ్ఞానస్యామృతత్వహేతుత్వాభ్యుపగమాదిత్యాదేరుక్తన్యాయాదాత్మసాక్షాత్కారస్య కేవలస్య కైవల్యకారణత్వసిద్ధేః సతి తస్మిఞ్జీవన్ముక్తస్య కర్మానుష్ఠానానవకాశాత్తదుద్దేశేన ప్రవృత్తస్యాధీతవేదస్య విదితపదపదార్థస్య పరోక్షజ్ఞానవతస్తన్మాత్రేణ ప్రమాణాపేక్షామన్తరేణ సిద్ధం సర్వకర్మత్యాగలక్షణం పారివ్రాజ్యమేష ఎవ విద్వత్సన్యాసో న త్వపరోక్షజ్ఞానవతః ప్రారబ్ధఫలప్రాప్తిమన్తరేణానుష్ఠేయం కిఞ్చిదస్తీతి భావః ।

విధ్యవిషయత్వాజ్జాతసాక్షాత్కారస్య కథం పారివ్రాజ్యం తత్రాఽఽహ —

వచనమితి ।

ఉక్తన్యాయః శాన్తాదివాక్యసూచితః । విధిం వినాఽపి ఫలభూతం పారివ్రాజ్యమిత్యర్థః ।

సత్యాం జిజ్ఞాసాయాం కర్మత్యాగో న శక్యతే నిషేద్ధుమితి వదన్వివిదిషాసంన్యాసం సాధయతి —

తథా చేత్యాదినా ।

ఎతత్పారివ్రాజ్యమితి సంబన్ధః । విదుషామాత్మసాక్షాత్కారార్థినాం తత్పరోక్షనిశ్చయవతామితి యావత్ । ఆత్మలోకస్యావబోధోఽపి వ్యుత్థానహేతుః పరోక్షనిశ్చయ ఎవ । సతీతరస్మిన్ఫలావస్థస్య వ్యుథానాద్యనుష్ఠానాయోగాత్తదనన్తరేణ తత్ప్రాప్త్యభావాచ్చ ।

ఉక్తం హి శమాదివదుపరతరేపి తత్త్వసాక్షాత్కారే నియతం సాధనత్వం తదాహ —

తథా  చేతి ।

వివిదిషుర్నామాధీతవేదో విచారప్రయోజకాపాతికజ్ఞానవాన్ముముక్షుర్మోక్షసాధనం తత్త్వసాక్షాత్కారమపేక్షమాణస్తస్మిన్పరోక్షనిశ్చయేనాపి శూన్యో వివక్షితస్తస్య కథం పారివాజ్యమత ఆహ —

ఎతమేవాఽఽత్మానమితి ।

ఇతశ్చ వివిదిషాసంన్యాసోఽస్తీత్యాహ —

కర్మణాం చేతి ।

తథా చావిద్యావిరుద్ధాం విద్యామిచ్ఛన్నశేషాణి కర్మాణి శరీరధారణమాత్రకారణేతరాణి త్యజేదితి శేషః ।

వివిదిషాసంన్యాసే హేత్వన్తరమాహ —

అవిద్యావిషయే చేతి ।

చతుర్విధఫలాని కర్మాణ్యవిద్యావిషయే పరం సంభవన్తి న త్వసాధ్యే వస్తునీత్యతో వస్తుజిజ్ఞాసాయాం త్యాజ్యాని తానీత్యర్థః —

కథం తర్హి ।

కర్మణాముత్తమఫలాన్వయస్తత్రాఽఽహ —

ఆత్మేతి ।

బుద్ధిశుద్ధిద్వారాజ్ఞానహేతుత్వాత్కర్మణామస్తి ప్రణాడ్యా పరమపురుషార్థాన్వయ ఇత్యర్థః ।

’సంన్యాసః కర్మయోగశ్చ నిఃశ్రేయసకరావుభౌ’ ఇతి స్మృతేర్వివిదిషూణాం ముముక్షూణాం కథం పారివ్రాజ్యస్యైవ కర్తవ్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

అథేతి ।

యథా విద్వత్సంన్యాసస్తథా వివిదిషాసంన్యాసేఽపి యథోక్తనీత్యా సంభావితే సతీతి యావత్ । ఆత్మజ్ఞానోత్పాదనం ప్రత్యాశ్రమధర్మాణాం బలాబలవిచారణా నామాన్తరఙ్గత్వబహిరఙ్గత్వచిన్తా తస్యాం సత్యామిత్యర్థః । అహింసాస్తేయబ్రహ్మచర్యాదయో యమాః । వైరాగ్యాదీనామిత్యాదిశబ్దేన శమాదయో గృహ్యన్తే । ఇతరే నియమప్రధానా ఆశ్రమధర్మా బహునా క్లిష్టేన పాపేన కర్మణా సంకీర్ణా హింసాదిప్రాచుర్యాత్-

’యమాన్పతత్యకుర్వాణో నియమాన్కేవలాన్భజన్’ ఇతి స్మృతేస్తస్మాత్పూర్వేషామన్తరఙ్గత్వముత్తరేషాం బహిరఙ్గత్వమిత్యాశయేనాఽఽహ —

హింసేతి ।

కర్మయోగాపేక్షయా తత్త్యాగస్యాధికారివిశేషం ప్రతి ప్రశస్తత్వముపసంహరతి —

ఇత్యత ఇతి ।

తత్ప్రశంసాప్రకారమేవాభినయతి —

త్యాగ ఎవేతి ।

ఉక్తానామాశ్రమైరనుష్ఠేయత్వేనేతి శేషః ।

తత్త్యాగే హేతుమాహ —

వైరాగ్యమితి ।

మోక్షస్య కర్మపరిత్యాగస్యేత్యర్థః ।

ఉత్తమపుమార్థార్థినః సంన్యాసద్వారా శ్రవణాది కర్తవ్యమిత్యత్ర వాక్యాన్తరముదాహరతి —

కిం తే ధనేనేతి ।

అథ పిత్రాదిభిర్గతం పన్థానమన్వేషయామి నాఽఽత్మానమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

పితామహా ఇతి ।

వివిదిషాసంన్యాసే సాఙ్ఖ్యాదిసంమతిమాహ —

ఎవమితి ।

యథాఽఽహుః సంఖ్యాః –
’జ్ఞానేన చాపవర్గో విపర్యయాదిష్యతే బన్ధః’ ఇతి ।
’వివేకఖ్యాతిపర్యన్తమజ్ఞానోచ్చితచేష్టితమ్’ ఇతి చ ।
’అవిపర్యయాద్విశుద్ధం కేవలముత్పద్యతే జ్ఞానమ్’ ఇతి చ ।
యోగశాస్త్రవిదశ్చాఽఽహుః ‘అభ్యాసవైరాగ్యాభ్యాం తన్నిరోధః’(యో.సూ.౧.౧౨) ఇతి । తత్ర వైరాగ్యేణ విషయస్రోతః పరిఖిలీక్రియతే । వివేకదర్శనాభ్యాసేన కల్యాణస్రోత ఉత్పాద్యత ఇతి చ । ‘దృష్టానుశ్రవికవిషయవితృష్ణస్య వశీకారసంజ్ఞా వైరాగ్యమ్’(యో.సూ.౧.౧౫) ఇతి చ ।

ఇతశ్చ సంన్యాసో జ్ఞానం ప్రతి ప్రత్యాసన్న ఇత్యాహ —

కామేతి ।

సంన్యాసినః కామప్రవృత్త్యభావేఽపి కథం సంన్యాసస్య జ్ఞానం ప్రతి ప్రత్యాసన్నత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

కామప్రవృత్తేరితి ।

‘ఇతి ను కామయమానః’(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౬) ।
“కామ ఎష క్రోధ ఎష రజోగుణసముద్భవః ।
మహాశనో మహాపాప్మా విద్ధ్యేనమిహ వైరిణమ్” (భ. గీ. ౩ । ౩౭)
ఇత్యాదీని శాస్త్రాణి ।

వివిదిశాసంన్యాసముపసంహరతి —

తస్మాదితి ।

యథోక్తస్యాధికారిణో దర్శితయా విధయా జ్ఞానేన వినాఽపి సంన్యాసస్య ప్రాప్తత్వాద్బ్రహ్మచర్యాదేవేత్యాది విధివాక్యముపపన్నమితి యోజనా ।

అథ పారివ్రాజ్యవిధానమనధికృతవిషయముచితం తథా సతి సావకాశత్వాన్న త్వధికృతవిషయం యావజ్జీవశ్రుతివిరోధాత్తస్యా నిరవకాశత్వాత్సావకాశనిరవకాశయోశ్చ నిరవకాశస్యైవ బలవత్త్వాదిత్యుక్తం శఙ్కతే —

నన్వితి ।

యావజ్జీవశ్రుతేర్నిరవకాశత్వం దూషయతి —

నైష దోష ఇతి ।

కథమతిశయేన సావకాశత్వం తత్రాఽఽహ —

అవిద్వదితి ।

జీవనమాత్రం నిమిత్తీకృత్య చోదితం కర్మ కథం కామినా కర్తవ్యం తత్రాఽఽహ —

న త్వితి ।

ప్రత్యవాయపరిహారాదేరిష్టత్వాదిత్యర్థః ।

అనుష్ఠాతృస్వరూపనిరూపణాయామపి న జీవనమాత్రం నిమిత్తీకృత్య కర్మ కర్తవ్యమిత్యాహ —

ప్రాయేణేతి ।

తథాఽపి నిత్యేషు కర్మసు న కామనిమిత్తా ప్రవృత్తిస్తత్ర కామ్యమానఫలాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

కామశ్చేతి ।

ప్రత్యవాయపరిహారాదేరపి కామితత్త్వం యుక్తమితి భావః ।

తథాఽపి నిత్యే కర్మణి కామ్యమానం ఫలం విధ్యుద్దేశే కిఞ్చ్చిన్న శ్రుతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

అనేకేతి ।

కర్మభిరనేకైః సాధనైర్యద్దురితనిబర్హణాది సాధ్యం తదేవాస్యాశ్రుతమపి విధ్యుద్దేశే సాధ్యం భవతి – ‘యద్యద్ధి కురుతే జన్తుస్తత్తత్కామస్య చేష్టితమ్’(మ.స్మృ. ౨।౪) ఇతి స్మృతేస్తద్వ్యతిరేకేణ ప్రవృత్త్యనుపపత్తేరతో నిత్యేఽపి కామితం ఫలమస్తీత్యర్థః ।

నను వైదికానాం కర్మణాం నియతఫలత్వాత్కామోఽపి నియతఫలో యుక్తస్తథా చ నిత్యేషు తదభావాన్న కామితం ఫలం సేత్స్యతి తత్రాఽఽహ —

అనేకఫలేతి ।

అథ తాని పురుషమాత్రకర్తవ్యానీతి కుతో వివక్షితసంన్యాససిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —

దారేతి ।

నన్వవిరక్తేనాపి గృహిణా సకృదేవ తాననుష్ఠేయాని తావతా విధేశ్చరితార్థత్వాత్తథా చ కథం ఫలబాహుల్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

పునః పునశ్చేతి ।

యావజ్జీవోపబన్ధాదావృత్తిసిద్ధిరితి భావః ।

తర్హి యావజ్జీవశ్రుతివశాదశేషాశ్రమానుష్ఠేయాన్యనవరతమగ్నిహోత్రాదీనీతి కుతో యథోక్తసంన్యాసోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

వర్షశతేతి ।

అవిరక్తగృహివిషయత్వం శ్రుతిమన్త్రయోరిత్యుపసంహరతి —

అత ఇతి ।

యత్తు యావజ్జీవశ్రుతేరపవాదో విశ్వజిత్సర్వమేధయోరితి తదపి కామిగృహివిషయత్వాన్న బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేదితి విధ్యపవాదకమిత్యాహ —

తస్మింశ్చేతి ।

పరోక్తం లిఙ్గమపి తద్విషయత్వాన్న సర్వస్య వేదస్య కర్మావసానత్వం ద్యోతయతీత్యాహ —

యస్మింశ్చేతి ।

యావజ్జీవశ్రుతేర్గత్యన్తరమాహ —

ఇతరేతి ।

కథం సా క్షత్రియవైశ్యవిషయత్వేన ప్రవృత్తా త్రైవర్ణికానామపి పారివ్రాజ్యపరిగ్రహాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

న హీతి ।

యావజ్జీవశ్రుతివదైకాశ్రమ్యప్రతిపాదకస్మృతీనామపి క్షత్రియాదివిషయత్వమాహ —

తథేతి ।

శ్రుతిస్మృతీనాం కర్మతత్సంన్యాసార్థానాం భిన్నవిషయత్వే ఫలితముపసంహరతి —

తస్మాదితి ।

యత్తు కాణకుబ్జాదయోఽపి కర్మణ్యనధికృతా అనుగ్రాహ్యా ఎవ శ్రుత్యేతి తత్రాఽఽహ —

అనధికృతానాం చేతి ।

సత్యామేవ భార్యాయాం త్యక్తాగ్నిరుత్సన్నాగ్నిస్తస్యామసత్యాం పరిత్యక్తాగ్నిరనగ్నిక ఇతి భేదః ।

ఆశ్రమాన్తరవిషయశ్రుతిస్మృతీనామనధికృతవిషయత్వాభావే సిద్ధమర్థం నిగమయతి —

తస్మాదితి ॥ ౧౫ ॥