బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃపఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి తదితర ఇతరం పశ్యతి తదితర ఇతరం జిఘ్రతి తదితర ఇతరం రసయతే తదితర ఇతరమభివదతి తదితర ఇతరం శృణోతి తదితర ఇతరం మనుతే తదితర ఇతరం స్పృశతి తదితర ఇతరం విజానాతి యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్తత్కేన కం జిఘ్రేత్తత్కేన కం రసయేత్తత్కేన కమభివదేత్తత్కేన కం శృణుయాత్తత్కేన కం మన్వీత తత్కేన కం స్పృశేత్తత్కేన కం విజానీయాద్యేనేదం సర్వం విజానాతి తం కేన విజానీయాత్స ఎష నేతి నేత్యాత్మాగృహ్యో న గృహ్యతేఽశీర్యో న హి శీర్యతేఽసఙ్గో న హి సజ్యతేఽసితో న వ్యథతే న రిష్యతి విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాదిత్యుక్తానుశాసనాసి మైత్రేయ్యేతావదరే ఖల్వమృతత్వమితి హోక్త్వా యాజ్ఞవల్క్యో విజహార ॥ ౧౫ ॥
యావజ్జీవశ్రుత్యాదివాక్యానామన్యార్థాసమ్భవాత్ క్రియావసాన ఎవ వేదార్థః ; ‘తం యజ్ఞపాత్రైర్దహన్తి’ ( ? ) ఇత్యన్త్యకర్మశ్రవణాత్ ; జరామర్యశ్రవణాచ్చ ; లిఙ్గాచ్చ ‘భస్మాన్తం శరీరమ్’ (ఈ. ఉ. ౧౭) ఇతి ; న హి పారివ్రాజ్యపక్షే భస్మాన్తతా శరీరస్య స్యాత్ । స్మృతిశ్చ — ‘నిషేకాదిశ్మశానాన్తో మన్త్రైర్యస్యోదితో విధిః । తస్య శాస్త్రేఽధికారోఽస్మింజ్ఞేయో నాన్యస్య కస్యచిత్’ (మను. ౨ । ౧౬) ఇతి ; స మన్త్రకం హి యత్కర్మ వేదేన ఇహ విధీయతే, తస్య శ్మశానాన్తతాం దర్శయతి స్మృతిః ; అధికారాభావప్రదర్శనాచ్చ — అత్యన్తమేవ శ్రుత్యధికారాభావః అకర్మిణో గమ్యతే । అగ్న్యుద్వాసనాపవాదాచ్చ, ‘వీరహా వా ఎష దేవానాం యోఽగ్నిముద్వాసయతే’ (తై. సం. ౧ । ౫ । ౨ । ౧) ఇతి । నను వ్యుత్థానాదివిధానాత్ వైకల్పికం క్రియావసానత్వం వేదార్థస్య — న, అన్యార్థత్వాత్ వ్యుత్థానాదిశ్రుతీనామ్ ; ‘యావజ్జీవమగ్నిహోత్రం జుహోతి’ ( ? ) ‘యావజ్జీవం దర్శపూర్ణమాసాభ్యాం యజేత’ ( ? ) ఇత్యేవమాదీనాం శ్రుతీనాం జీవనమాత్రనిమిత్తత్వాత్ యదా న శక్యతే అన్యార్థతా కల్పయితుమ్ , తదా వ్యుత్థానాదివాక్యానాం కర్మానధికృతవిషయత్వసమ్భవాత్ ; ‘కుర్వన్నేవేహ కర్మాణి జిజీవిషేచ్ఛతం సమాః’ (ఈ. ఉ. ౨) ఇతి చ మన్త్రవర్ణాత్ , జరయా వా హ్యేవాస్మాన్ముచ్యతే మృత్యునా వా — ఇతి చ జరామృత్యుభ్యామన్యత్ర కర్మవియోగచ్ఛిద్రాసమ్భవాత్ కర్మిణాం శ్మశానాన్తత్వం న వైకల్పికమ్ ; కాణకుబ్జాదయోఽపి కర్మణ్యనధికృతా అనుగ్రాహ్యా ఎవ శ్రుత్యేతి వ్యుత్థానాద్యాశ్రమాన్తరవిధానం నానుపపన్నమ్ । పారివ్రాజ్యక్రమవిధానస్య అనవకాశత్వమితి చేత్ , న, విశ్వజిత్సర్వమేధయోః యావజ్జీవవిధ్యపవాదత్వాత్ ; యావజ్జీవాగ్నిహోత్రాదివిధేః విశ్వజిత్సర్వమేధయోరేవ అపవాదః, తత్ర చ క్రమప్రతిపత్తిసమ్భవః — ‘బ్రహ్మచర్యం సమాప్య గృహీ భవేద్గృహాద్వనీ భూత్వా ప్రవ్రజేత్’ (జా. ఉ. ౪) ఇతి । విరోధానుపపత్తేః ; న హి ఎవంవిషయత్వే పారివ్రాజ్యక్రమవిధానవాక్యస్య, కశ్చిద్విరోధః క్రమప్రతిపత్తేః ; అన్యవిషయపరికల్పనాయాం తు యావజ్జీవవిధానశ్రుతిః స్వవిషయాత్సఙ్కోచితా స్యాత్ ; క్రమప్రతిపత్తేస్తు విశ్వజిత్సర్వమేధవిషయత్వాత్ న కశ్చిద్బాధః ॥

విచారకర్తవ్యతాముక్త్వా పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి —

యావదిత్యాదినా ।

శ్రుత్యాదీత్యాదిశబ్దేన కుర్వన్నిత్యాదిమన్త్రవాదో గృహ్యతే ।

ఐకాశ్రమ్యే హేత్వన్తరమాహ —

తమితి ।

ఎతద్వై జరామర్యం సత్రం యదగ్నిహోత్రమితి శ్రుతేశ్చ పారివ్రాజ్యాసిద్ధిరిత్యాహ —

జరేతి ।

తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —

లిఙ్గాచ్చేతి ।

పారివ్రాజ్యపక్షేఽపి తదుపపత్తిమాశఙ్క్యాఽఽహ —

న హీతి ।

ఇతశ్చ నాస్తి పారివ్రాజ్యమిత్యాహ —

స్మృతిశ్చేతి।

తస్యాస్తాత్పర్యమాహ —

సమన్త్రకం హీతి।

న్యాయస్య కస్యచిదిత్యత్ర సూచితమర్థం కథయతి —

అధికారేతి ।

గృహస్థస్య పారివ్రాజ్యాభావే హేత్వన్తరమాహ —

అగ్నీతి ।

పూర్వపక్షమాక్షిపతి —

నన్వితి ।

ఉభయవిధిదర్శనే షోడశీగ్రహణాగ్రహణవదధికారిభేదేన వికల్పో యుక్తో న తు క్రియావసాన ఎవ వేదార్థ ఇతి పక్షపాతే నిబన్ధనమస్తీత్యర్థః ।

తుల్యవిధిద్వయదర్శనే హి వికల్పో భవత్యత్ర తు సావకాశానవకాశత్వేనాతుల్యత్వాన్నైవమిత్యాహ —

నాన్యార్థత్వాదితి ।

తదేవ స్ఫుటయతి —

యావజ్జీవమిత్యాదినా ।

కర్మానధికృతవిషయత్వాన్న వైకల్పికమితి సంబన్ధః । క్రియావసానత్వం వేదార్థస్యేతి శేషః ।

తత్రైవ హేత్వన్తరాణ్యాహ —

కుర్వన్నిత్యాదినా ।

న వైకల్పికమిత్యత్ర పూర్వవదన్వయః ।

వ్యుత్థానాదివాక్యానాం కథమనధికృతవిషయత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

కాణేతి ।

అనధికృతవిషయత్వం తేషామశక్యం వక్తుం బ్రహ్మచర్యం సమాప్యేత్యాదావధికృతవిషయే క్రమదర్శనాదితి శఙ్కతే —

పారివ్రాజ్యేతి ।

గత్యన్తరం దర్శయన్నుత్తరమాహ —

న విశ్వజిదితి ।

యావజ్జీవమగ్నిహోత్రం జుహోతీత్యుత్సర్గస్తస్యాపవాదో విశ్వజిత్సర్వమేధౌ తదనుష్ఠానే సర్వస్వదానాదేవ సాధనసంపద్విరహాత్పారివ్రాజ్యస్యావశ్యమ్భావిత్వాదతస్తద్విషయం క్రమవిధానమిత్యర్థః ।

తదేవ స్ఫుటయతి —

యావజ్జీవేతి ।

కథం క్రమవిధేరేవంవిషయత్వం కల్పకాభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

విరోధానుపపత్తేరితి ।

గృహస్థస్యాపి విరక్తస్య పారివ్రాజ్యమితి కిమితి క్రమవిషయో నేష్యతే తత్రాఽఽహ —

అన్యవిషయేతి ।

క్రమవిధేరపి త్వత్పక్షే సంకోచః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

క్రమప్రతిపత్తేస్త్వితి ।