ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪಂಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಓಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಖಂ ಪುರಾಣಂ ವಾಯುರಂ ಖಮಿತಿ ಹ ಸ್ಮಾಹ ಕೌರವ್ಯಾಯಣೀಪುತ್ರೋ ವೇದೋಽಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿದುರ್ವೇದೈನೇನ ಯದ್ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ॥ ೧ ॥
ಪೂರ್ಣಮದ ಇತ್ಯಾದಿ ಖಿಲಕಾಂಡಮಾರಭ್ಯತೇ । ಅಧ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯೇನ ಯದೇವ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ ನಿರುಪಾಧಿಕಃ ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಃ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ವ್ಯಪದೇಶ್ಯಃ ನಿರ್ಧಾರಿತಃ, ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕೇವಲಮಮೃತತ್ವಸಾಧನಮ್ — ಅಧುನಾ ತಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮನಃ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಾರ್ಥಾದಿವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಾಪನ್ನಸ್ಯ ಪುರಸ್ತಾದನುಕ್ತಾನಿ ಉಪಾಸನಾನಿ ಕರ್ಮಭಿರವಿರುದ್ಧಾನಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಭ್ಯುದಯಸಾಧನಾನಿ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಭಾಂಜಿ ಚ ; ತಾನಿ ವಕ್ತವ್ಯಾನೀತಿ ಪರಃ ಸಂದರ್ಭಃ ; ಸರ್ವೋಪಾಸನಶೇಷತ್ವೇನ ಓಂಕಾರೋ ದಮಂ ದಾನಂ ದಯಾಮ್ ಇತ್ಯೇತಾನಿ ಚ ವಿಧಿತ್ಸಿತಾನಿ । ಪೂರ್ಣಮದಃ — ಪೂರ್ಣಮ್ ನ ಕುತಶ್ಚಿತ್ ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ವ್ಯಾಪೀತ್ಯೇತತ್ ; ನಿಷ್ಠಾ ಚ ಕರ್ತರಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ ; ಅದ ಇತಿ ಪರೋಕ್ಷಾಭಿಧಾಯಿ ಸರ್ವನಾಮ, ತತ್ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತತ್ ಸಂಪೂರ್ಣಮ್ ಆಕಾಶವದ್ವ್ಯಾಪಿ ನಿರಂತರಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ಚ ; ತದೇವ ಇದಂ ಸೋಪಾಧಿಕಂ ನಾಮರೂಪಸ್ಥಂ ವ್ಯವಹಾರಾಪನ್ನಂ ಪೂರ್ಣಂ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ವ್ಯಾಪ್ಯೇವ, ನ ಉಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನ ವಿಶೇಷಾತ್ಮನಾ ; ತದಿದಂ ವಿಶೇಷಾಪನ್ನಂ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪೂರ್ಣಾತ್ಕಾರಣಾತ್ಮನಃ ಉದಚ್ಯತೇ ಉದ್ರಿಚ್ಯತೇ, ಉದ್ಗಚ್ಛತೀತ್ಯೇತತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನಾ ಉದ್ರಿಚ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ಯತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಪೂರ್ಣತ್ವಮ್ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಂ ತನ್ನ ಜಹಾತಿ, ಪೂರ್ಣಮೇವ ಉದ್ರಿಚ್ಯತೇ । ಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಪೂರ್ಣಂ ಪೂರ್ಣತ್ವಮ್ , ಆದಾಯ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೈಕರಸತ್ವಮಾಪದ್ಯ ವಿದ್ಯಯಾ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಭೂತಮಾತ್ರೋಪಾಧಿಸಂಸರ್ಗಜಮ್ ಅನ್ಯತ್ವಾವಭಾಸಂ ತಿರಸ್ಕೃತ್ಯ, ಪೂರ್ಣಮೇವ ಅನಂತರಮಬಾಹ್ಯಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನೈಕರಸಸ್ವಭಾವಂ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಶಿಷ್ಯತೇ । ಯದುಕ್ತಮ್ — ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ತದಾತ್ಮಾನಮೇವಾವೇತ್ ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ — ಏಷಃ ಅಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಃ ; ತತ್ರ ‘ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಃ ‘ಪೂರ್ಣಮದಃ’ ಇತಿ ; ಇದಂ ಪೂರ್ಣಮ್ ಇತಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಃ ; ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ — ‘ಯದೇವೇಹ ತದಮುತ್ರ ಯದಮುತ್ರ ತದನ್ವಿಹ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೦) ಇತಿ ; ಅತಃ ಅದಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪೂರ್ಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದೇವ ಇದಂ ಪೂರ್ಣಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಥಂ ನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿಸಂಯುಕ್ತಮ್ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಉದ್ರಿಕ್ತಮ್ ತಸ್ಮಾದೇವ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಾತ್ ಅನ್ಯದಿವ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸಮಾನಮ್ — ತತ್ , ಯತ್ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಪರಂ ಪೂರ್ಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದಿತ್ವಾ — ಅಹಮ್ ಅದಃ ಪೂರ್ಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ ಇತ್ಯೇವಮ್ , ಪೂರ್ಣಮಾದಾಯ, ತಿರಸ್ಕೃತ್ಯ ಅಪೂರ್ಣಸ್ವರೂಪತಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾಂ ನಾಮರೂಪೋಪಾಧಿಸಂಪರ್ಕಜಾಮ್ ಏತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಯಾ ಪೂರ್ಣಮೇವ ಕೇವಲಮ್ ಅವಶಿಷ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ ‘ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವತ್’ ಇತಿ । ಯಃ ಸರ್ವೋಪನಿಷದರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮ, ಸ ಏಷಃ ಅನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ಅನೂದ್ಯತೇ, ಉತ್ತರಸಂಬಂಧಾರ್ಥಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧನತ್ವೇನ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಸಾಧನಾನಿ ಓಂಕಾರದಮದಾನದಯಾಖ್ಯಾನಿ ವಿಧಿತ್ಸಿತಾನಿ, ಖಿಲಪ್ರಕರಣಸಂಬಂಧಾತ್ ಸರ್ವೋಪಾಸನಾಂಗಭೂತಾನಿ ಚ ॥

ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸಫಲಂ ಸಾಂಗೋಪಾಂಗಂ ವಾದನ್ಯಾಯೇನೋಕ್ತಮಿದಾನೀಂ ಕಾಂಡಾಂತರಮವತಾರಯತಿ —

ಪೂರ್ಣಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯೇಷ್ವೇವ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯಸ್ಯ ಸಮಾಪ್ತತ್ವಾದಲಂ ಖಿಲಕಾಂಡಾರಂಭೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವತ್ರಾನುಕ್ತಂ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ವಸ್ತು ಖಿಲಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ಅಧ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯೇನೇತಿ ।

ಸರ್ವಾಂತರ ಇತ್ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಂ ನಿರ್ಧಾರಿತಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಶಬ್ದಾರ್ಥಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಮಾನಮೇಯಾದಿಗ್ರಹಃ । ದಯಾಂ ಶಿಕ್ಷೇದಿತ್ಯುಕ್ತಾನೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ಓಂಕಾರಾದಿ ಯತ್ರ ಸಾಧನತ್ವೇನ ವಿಧಿತ್ಸಿತಂ ತತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಮನುವದತಿ —

ಪೂರ್ಣಮಿತಿ ।

ಅವಯವಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ತತ್ಸಂಪೂರ್ಣಮಿತಿ ।

ಅದಃ ಪೂರ್ಣಮಿತ್ಯನೇನ ಲಕ್ಷ್ಯಂ ತತ್ಪದಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ತದೇವೇತಿ ।

ಕಥಂ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಪೂರ್ಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸ್ವೇನೇತಿ ।

ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ —

ನೋಪಾಧೀತಿ ।

ನ ವಯಮುಪಹಿತೇನ ವಿಶಿಷ್ಟೇನ ರೂಪೇಣ ಪೂರ್ಣತಾಂ ವರ್ಣಯಾಮಃ ಕಿಂತು ಕೇವಲೇನ ಸ್ವರೂಪೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲಕ್ಷ್ಯೌ ತತ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತಾವೇವ ವಾಚ್ಯೌ ಕಥಯತಿ —

ತದಿದಮಿತಿ ।

ಕಥಂ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮನೋದ್ರಿಚ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪೂರ್ಣತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಲಕ್ಷ್ಯಪದಾರ್ಥೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಫಲಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ —

ಪೂರ್ಣಸ್ಯೇತಿ ।

ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರೈಕರೂಪ್ಯಮೈಕ್ಯೇ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಂ ಸಂಗಿರತೇ —

ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಕಥಂ ಪೂರ್ಣಕಂಡಿಕಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಂಡಿಕಯಾ ಸಹೈಕಾರ್ಥತ್ವೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದ್ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ —

ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯೇ ಕಠಶ್ರುತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮನೋರೈಕ್ಯಮುಕ್ತಮುಪಜೀವ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ಣಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ —

ತಸ್ಮಾದೇವೇತಿ ।

ಸಂಸಾರಾವಸ್ಥಾಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಯದ್ಯದಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತೇ ವಿದ್ಯಾಫಲೇ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಮನುಕೂಲಯತಿ —

ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮಿತಿ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಂಡಿಕಯೈವಾಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ತು ಸರ್ವಾಭಿರುಪನಿಷದ್ಭಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಯಃ ಸರ್ವೋಪನಿಷದರ್ಥ ಇತಿ ।

ಅನುವಾದಫಲಮಾಹ —

ಉತ್ತರೇತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೇತಿ ।

ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನುವಾದ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವೋಪಾಸನಶೇಷತ್ವೇನ ವಿಧಿತ್ಸಿತತ್ವಮೋಂಕಾರಾದೀನಾಮುಕ್ತಮತ ಆಹ —

ಖಿಲೇತಿ ।