బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
పఞ్చమోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
ఓం ఖం బ్రహ్మ । ఖం పురాణం వాయురం ఖమితి హ స్మాహ కౌరవ్యాయణీపుత్రో వేదోఽయం బ్రాహ్మణా విదుర్వేదైనేన యద్వేదితవ్యమ్ ॥ ౧ ॥
పూర్ణమద ఇత్యాది ఖిలకాణ్డమారభ్యతే । అధ్యాయచతుష్టయేన యదేవ సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ, య ఆత్మా సర్వాన్తరః నిరుపాధికః అశనాయాద్యతీతః నేతి నేతీతి వ్యపదేశ్యః నిర్ధారితః, యద్విజ్ఞానం కేవలమమృతత్వసాధనమ్ — అధునా తస్యైవ ఆత్మనః సోపాధికస్య శబ్దార్థాదివ్యవహారవిషయాపన్నస్య పురస్తాదనుక్తాని ఉపాసనాని కర్మభిరవిరుద్ధాని ప్రకృష్టాభ్యుదయసాధనాని క్రమముక్తిభాఞ్జి చ ; తాని వక్తవ్యానీతి పరః సన్దర్భః ; సర్వోపాసనశేషత్వేన ఓఙ్కారో దమం దానం దయామ్ ఇత్యేతాని చ విధిత్సితాని । పూర్ణమదః — పూర్ణమ్ న కుతశ్చిత్ వ్యావృత్తం వ్యాపీత్యేతత్ ; నిష్ఠా చ కర్తరి ద్రష్టవ్యా ; అద ఇతి పరోక్షాభిధాయి సర్వనామ, తత్ పరం బ్రహ్మేత్యర్థః ; తత్ సమ్పూర్ణమ్ ఆకాశవద్వ్యాపి నిరన్తరం నిరుపాధికం చ ; తదేవ ఇదం సోపాధికం నామరూపస్థం వ్యవహారాపన్నం పూర్ణం స్వేన రూపేణ పరమాత్మనా వ్యాప్యేవ, న ఉపాధిపరిచ్ఛిన్నేన విశేషాత్మనా ; తదిదం విశేషాపన్నం కార్యాత్మకం బ్రహ్మ పూర్ణాత్కారణాత్మనః ఉదచ్యతే ఉద్రిచ్యతే, ఉద్గచ్ఛతీత్యేతత్ । యద్యపి కార్యాత్మనా ఉద్రిచ్యతే తథాపి యత్స్వరూపం పూర్ణత్వమ్ పరమాత్మభావం తన్న జహాతి, పూర్ణమేవ ఉద్రిచ్యతే । పూర్ణస్య కార్యాత్మనో బ్రహ్మణః, పూర్ణం పూర్ణత్వమ్ , ఆదాయ గృహీత్వా ఆత్మస్వరూపైకరసత్వమాపద్య విద్యయా, అవిద్యాకృతం భూతమాత్రోపాధిసంసర్గజమ్ అన్యత్వావభాసం తిరస్కృత్య, పూర్ణమేవ అనన్తరమబాహ్యం ప్రజ్ఞానఘనైకరసస్వభావం కేవలం బ్రహ్మ అవశిష్యతే । యదుక్తమ్ — ‘బ్రహ్మ వా ఇదమగ్ర ఆసీత్ తదాత్మానమేవావేత్ తస్మాత్తత్సర్వమభవత్’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇతి — ఎషః అస్య మన్త్రస్యార్థః ; తత్ర ‘బ్రహ్మ’ ఇత్యస్యార్థః ‘పూర్ణమదః’ ఇతి ; ఇదం పూర్ణమ్ ఇతి ‘బ్రహ్మ వా ఇదమగ్ర ఆసీత్’ ఇత్యస్యార్థః ; తథా చ శ్రుత్యన్తరమ్ — ‘యదేవేహ తదముత్ర యదముత్ర తదన్విహ’ (క. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౦) ఇతి ; అతః అదఃశబ్దవాచ్యం పూర్ణం బ్రహ్మ, తదేవ ఇదం పూర్ణం కార్యస్థం నామరూపోపాధిసంయుక్తమ్ అవిద్యయా ఉద్రిక్తమ్ తస్మాదేవ పరమార్థస్వరూపాత్ అన్యదివ ప్రత్యవభాసమానమ్ — తత్ , యత్ ఆత్మానమేవ పరం పూర్ణం బ్రహ్మ విదిత్వా — అహమ్ అదః పూర్ణం బ్రహ్మాస్మి ఇత్యేవమ్ , పూర్ణమాదాయ, తిరస్కృత్య అపూర్ణస్వరూపతామ్ అవిద్యాకృతాం నామరూపోపాధిసమ్పర్కజామ్ ఎతయా బ్రహ్మవిద్యయా పూర్ణమేవ కేవలమ్ అవశిష్యతే ; తథా చోక్తమ్ ‘తస్మాత్తత్సర్వమభవత్’ ఇతి । యః సర్వోపనిషదర్థో బ్రహ్మ, స ఎషః అనేన మన్త్రేణ అనూద్యతే, ఉత్తరసమ్బన్ధార్థమ్ । బ్రహ్మవిద్యాసాధనత్వేన హి వక్ష్యమాణాని సాధనాని ఓఙ్కారదమదానదయాఖ్యాని విధిత్సితాని, ఖిలప్రకరణసమ్బన్ధాత్ సర్వోపాసనాఙ్గభూతాని చ ॥

పూర్వస్మిన్నధ్యాయే బ్రహ్మాత్మజ్ఞానం సఫలం సాఙ్గోపాఙ్గం వాదన్యాయేనోక్తమిదానీం కాణ్డాన్తరమవతారయతి —

పూర్ణమితి ।

పూర్వాధ్యాయేష్వేవ సర్వస్య వక్తవ్యస్య సమాప్తత్వాదలం ఖిలకాణ్డారమ్భేణేత్యాశఙ్క్య పూర్వత్రానుక్తం పరిశిష్టం వస్తు ఖిలశబ్దవాచ్యమస్తీత్యాహ —

అధ్యాయచతుష్టయేనేతి ।

సర్వాన్తర ఇత్యుక్త ఇతి శేషః । అమృతత్వసాధనం నిర్ధారితమితి పూర్వేణ సంబన్ధః । శబ్దార్థాదీత్యాదిశబ్దేన మానమేయాదిగ్రహః । దయాం శిక్షేదిత్యుక్తానీతి శేషః ।

ఓఙ్కారాది యత్ర సాధనత్వేన విధిత్సితం తత్పూర్వోక్తమైక్యజ్ఞానమనువదతి —

పూర్ణమితి ।

అవయవార్థముక్త్వా సముదాయార్థమాహ —

తత్సంపూర్ణమితి ।

అదః పూర్ణమిత్యనేన లక్ష్యం తత్పదార్థం దర్శయిత్వా త్వమ్పదార్థం దర్శయతి —

తదేవేతి ।

కథం సోపాధికస్య పూర్ణత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

స్వేనేతి ।

వ్యావర్త్యమాహ —

నోపాధీతి ।

న వయముపహితేన విశిష్టేన రూపేణ పూర్ణతాం వర్ణయామః కిన్తు కేవలేన స్వరూపేణేత్యర్థః ।

లక్ష్యౌ తత్త్వమ్పదార్థముక్త్వా తావేవ వాచ్యౌ కథయతి —

తదిదమితి ।

కథం కార్యాత్మనోద్రిచ్యమానస్య పూర్ణత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యద్యపీతి ।

లక్ష్యపదార్థైక్యజ్ఞానఫలముపన్యస్యతి —

పూర్ణస్యేతి ।

ఉపక్రమోపసంహారయోరైకరూప్యమైక్యే శ్రుతితాత్పర్యలిఙ్గం సంగిరతే —

యదుక్తమితి ।

కథం పూర్ణకణ్డికాయా బ్రహ్మకణ్డికయా సహైకార్థత్వేనైకవాక్యత్వమిత్యాశఙ్క్య తద్వ్యుత్పాదయతి —

తత్రేత్యాదినా ।

ఉపక్రమోపసంహారసిద్ధే బ్రహ్మాత్మైక్యే కఠశ్రుతిం సంవాదయతి —

తథా చేతి ।

బ్రహ్మాత్మనోరైక్యముక్తముపజీవ్య వాక్యార్థమాహ —

అత ఇతి ।

పూర్ణం యద్బ్రహ్మేతి యచ్ఛబ్దో ద్రష్టవ్యః ।

ఉక్తమేవ వ్యనక్తి —

తస్మాదేవేతి ।

సంసారావస్థాం దర్శయిత్వా మోక్షావస్థాం దర్శయతి —

యద్యదాత్మానమితి ।

ఉక్తే విద్యాఫలే వాక్యోపక్రమమనుకూలయతి —

తథా చోక్తమితి ।

న కేవలం బ్రహ్మకణ్డికయైవాస్య మన్త్రస్యైకవాక్యత్వం కిం తు సర్వాభిరుపనిషద్భిరిత్యాహ —

యః సర్వోపనిషదర్థ ఇతి ।

అనువాదఫలమాహ —

ఉత్తరేతి ।

తదేవ స్ఫుటయతి —

బ్రహ్మవిద్యేతి ।

తస్మాద్యుక్తో బ్రహ్మణోఽనువాద ఇతి శేషః ।

కథం తర్హి సర్వోపాసనశేషత్వేన విధిత్సితత్వమోఙ్కారాదీనాముక్తమత ఆహ —

ఖిలేతి ।