అద్వితీయం బ్రహ్మేత్యుత్సర్గప్రవృత్తం శాస్త్రం ప్రలయావస్థబ్రహ్మవిషయం సృష్టిశాస్త్రం తు విశేషప్రవృత్తం తస్యాపవాదస్తతో ద్వైతాద్వైతరూపం బ్రహ్మ సర్వోపనిషదర్థస్తదేవ బ్రహ్మానేన మన్త్రేణ సంక్షిప్యత ఇతి భర్తృప్రపఞ్చపక్షముత్థాపయతి —
అత్రేత్యాదినా ।
కార్యకారణయోరుత్పత్తికాలే పూర్ణత్వముక్త్వా స్థితికాలేఽపి తదాహ —
ఉద్రిక్తమితి ।
ప్రలయకాలేఽపి తయోః పూర్ణత్వం దర్శయతి —
పునరితి ।
కాలభేదేన కార్యకారణయోరుక్తాం పూర్ణతాం నిగమయతి —
ఎవమితి ।
కార్యకారణే ద్వే పూర్ణే చేత్తర్హి కథమద్వైతసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సా చేతి ।
కథం తర్హి ద్వయోరుక్తం పూర్ణత్వం తదాహ —
కార్యకారణయోరితి ।
ఎకా పూర్ణతా వ్యపదిశ్యతే చ ద్వయోరితి స్థితే లబ్ధమర్థమాహ —
ఎవం చేతి ।
ఎకం హ్యనేకాత్మకమితి విప్రతిషేధమాశఙ్క్య దృష్టాన్తేన నిరాచష్టే —
యథా కిలేతి ।
ఎవమేకం బ్రహ్మానేకాత్మకమితి శేషః ।
బ్రహ్మణో ద్వైతాద్వైతాత్మకత్వేఽపి సత్యమద్వైతమసత్యమితరదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథా చేత్యాదినా ।
ద్వైతస్య పరమార్థసత్యత్వే కర్మకాణ్డశ్రుతిమనుకూలయతి —
ఎవం చేతి ।
విపక్షే దోషమాహ —
యదా పునరితి ।
అస్తు కర్మకాణ్డప్రామాణ్యం నేత్యాహ —
తథా చేతి ।
విరోధోఽధ్యయనవిధేరితి శేషః ।
తమేవ విరోధం సాధయతి —
వేదేతి ।
కథం తర్హి విరోధసమాధిస్తత్రాహ —
తద్విరోధేతి ।
ప్రాప్తం భర్తృప్రపఞ్చప్రస్థానం ప్రత్యాచష్టే —
తదసదితి ।
విశిష్టమద్వితీయం బ్రహ్మ తద్విషయోత్సర్గాపవాదయోర్వికల్పసముచ్చయయోశ్చాసంభవం వక్తుం ప్రతిజ్ఞాభాగం విభజతే —
న హీతి ।
తత్ర ప్రశ్నపూర్వకం హేతుం వివృణోతి —
కస్మాదిత్యాదినా ।
యథేత్యాదిగ్రన్థస్య న చ తథేత్యాదినా సంబన్ధః ।
క్రియాయాముత్సర్గాపవాదసంభావనాముదాహరతి —
యథేత్యాదినా ।
తథాఽన్యత్రాపి క్రియాయాముత్సర్గాపవాదౌ ద్రష్టవ్యావితి శేషః ।
వైధర్మ్యదృష్టాన్తస్య దార్ష్టాన్తికమాహ —
న చేతి ।
విషయభేదే సత్యుత్సర్గాపవాదౌ దృష్టౌ న తావదద్వితీయే బ్రహ్మణి సంభవతః । న హి బ్రహ్మాద్వయమేవ జాయతే లీయతే చేతి సంభావనాస్పదమితి భావః ।
ఉత్సర్గాపవాదానుపపత్తివద్బ్రహ్మణి వికల్పానుపపత్తేశ్చ తదేకరసమేషితవ్యమిత్యాహ —
తథేతి ।
వికల్పానుపపత్తిముపపాదయతి —
యథేత్యాదినా ।
సంప్రతి సముచ్చయాసంభవమభిదధాతి —
విరోధాచ్చేతి ।
ఉత్సర్గాపవాదవికల్పసముచ్చయానామసంభవాన్న యుక్తా బ్రహ్మణో నానారసత్వకల్పనేతి ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
పరకీయకల్పనానుపపత్తౌ హేత్వన్తరం ప్రతిజ్ఞాయ శ్రుతివిరోధం ప్రకటీకృత్య న్యాయవిరోధం ప్రకటయతి —
తథేతి ।
బ్రహ్మణోఽనేకరసత్వే స్యాదితి శేషః । నిత్యత్వానుపపత్తేరాత్మనో నిత్యత్వాఙ్గీకారవిరోధః స్యాదిత్యధ్యాహారః ।
నను తస్య నిత్యత్వం నాఙ్గీక్రియతే మానాభావాదితి ప్రాసంగికీమాశఙ్కాం ప్రత్యాహ —
నిత్యత్వం చేతి ।
స్మృత్యాదిదర్శనాదిత్యాదిశబ్దేన స ఎవ తు కర్మానుస్మృతిశబ్దవిధిభ్య ఇత్యధికరణోక్తా హేతవో గృహ్యన్తే । అనుమీయతే కల్ప్యతే స్వీక్రియత ఇతి యావత్ । తద్విరోధశ్చ స్మృత్యాదిదర్శనకృతాత్మనిత్యత్వానుమానవిరోధశ్చేత్యర్థః ।
ఆత్మనోఽనిత్యత్వే దోషాన్తరమాహ —
భవదితి ।
కర్మకాణ్డస్య సత్యార్థత్వం పరేణ కల్ప్యతే తదానర్థక్యమాత్మానిత్యత్వే స్పష్టమాపతేదిత్యుక్తమేవ స్ఫుటయతి —
స్ఫుటమేవేతి ।
బ్రహ్మణో నానారసత్త్వే విరోధముక్తమసహమానః స్వోక్తం స్మారయతి —
నన్వితి ।
సముద్రాదీనాం కార్యత్వసావయవత్వాభ్యామనేకాత్మకత్వవిరుద్ధం బ్రహ్మణస్తు నిత్యత్వాన్నిరవయవత్వాచ్చ నానేకాత్మకత్వం యుక్తమితి వైషమ్యమాదర్శయన్నుత్తరమాహ —
నేత్యాదినా ।
బ్రహ్మణో నానారసత్వకల్పనానుపపత్తిముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
’అజో నిత్యః శాశ్వతోఽయం పురాణః’ ఇత్యాద్యాః స్మృతయః ।
నను ప్రత్యక్షాద్యవిరోధేనోపనిషదాం విషయసిద్ధ్యర్థమేషా కల్పనా క్రియతే తథా చ కథం సాఽనుపపన్నేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అస్యా ఇతి ।
విరుద్ధార్థత్వే కల్పితేఽపి తత్ప్రామాణ్యానుపపత్తేరవిశేషాదితి భావః ।
కిఞ్చ బ్రహ్మణో నానారసత్వం లౌకికం వైదికం వా । నాఽఽద్యః । తస్యాలౌకికత్వాత్తన్నానారసత్వే లోకస్య తటస్థత్వాత్ । న ద్వితీయః । తన్నానారసత్వస్య ధ్యేయత్వేన జ్ఞేయత్వేన వా శాస్త్రేణానుపదేశాదిత్యాహ —
అధ్యేయత్వాచ్చేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
న హీతి ।
ఇతశ్చ నానారసం బ్రహ్మ న యథాశాస్త్రప్రకాశ్యమిత్యాహ —
ప్రజ్ఞానేతి ।
చకారాదుపదిశతీత్యాకృష్యతే । అనేకధాదర్శనాపవాదాచ్చ నానారసం బ్రహ్మ శాస్త్రార్థో న భవతీతి శేషః ।
భేదదర్శనస్య నిన్దితత్వే లబ్ధమర్థమాహ —
యచ్చేతి ।
అకర్తవ్యత్వే ప్రాప్తమర్థం కథయతి —
యచ్చ నేతి ।
సామాన్యన్యాయం ప్రకృతే యోజయతి —
బ్రహ్మణ ఇతి ।
కస్తర్హి శాస్త్రార్థస్తత్రాఽఽహ —
యత్త్వితి ।
బ్రహ్మైకరస్యే ప్రాగుక్తం దోషమనుభాషతే —
యత్తూక్తమితి ।
కర్మకాణ్డస్య కర్మవిషయే న ప్రామాణ్యమసద్ద్వైతవిషయత్వాద్బ్రహ్మకాణ్డస్య త్వద్వైతే ప్రామాణ్యం పరమార్థాద్వైతవస్తుప్రతిపాదకత్వాత్తథా చ విరోధోఽధ్యయనవిధేరిత్యనువాదార్థః ।
కర్మకాణ్డాప్రామాణ్యం ప్రత్యాచష్టే —
తన్నేతి ।
ప్రసిద్ధం భేదమాదాయ తత్రైవ విధినిషేధోపదేశస్య ప్రవృత్తినివృత్తిద్వారాఽర్థవత్త్వాన్న కర్మకాణ్డానర్థక్యమిత్యర్థః ।
నను శాస్త్రమేవాఽఽదౌ భేదం బోధయిత్వా పశ్చాదభ్యుదయసాధనం కర్మోపదిశతి । తథా చ నాస్తి భేదస్యాత్యన్తః ప్రాప్తిరత ఆహ —
న హీతి ।
యథా హి శాస్త్రం జాతమాత్రం పురుషం ప్రత్యద్వైతం వస్తు జ్ఞాపయిత్వా పశ్చాద్బ్రహ్మవిద్యాముపదిశతీతి నేష్యతే తథా ప్రథమమేవ పురుషం ప్రతి ద్వైతం బోధయిత్వా కర్మ పునర్బోధయతీత్యపి నాభ్యుపేయం ప్రథమతో భేదావేదనావస్థాయామస్య శాస్త్రానధికారిత్వాదిత్యర్థః ।
ద్వైతస్యోపదేశార్హత్వమఙ్గీకృత్యోక్తం తదేవ నాస్తీత్యాహ —
న చేతి ।
నను ద్వైతస్య సత్యబుద్ధ్యభావే శ్రుత్యుక్తానుష్ఠానాయ పుంసాం ప్రవృత్త్యనుపపత్తేః స్వప్రామాణ్యసిద్ధ్యర్థమేవ ద్వైతసత్యత్వం శ్రుతిర్బోధయిష్యతి నేత్యాహ —
న చ ద్వైతస్యేతి ।
ద్వైతానృతత్వవాదిషు కర్మజడానాం ప్రద్వేషప్రతీతేర్న ప్రథమతో ద్వైతానృతత్వబుద్ధిర్న చ ద్వైతసత్యత్వం శ్రుత్యర్థస్తత్పరిచయహీనానామపి ద్వైతసత్యత్వాభినివేశాదిత్యర్థః ।
కిఞ్చ న ద్వైతవైతథ్యం శాస్త్రప్రామాణ్యవిఘాతకం యతో బౌద్ధాదిభిః శ్రేయసే ప్రస్థాపితాః స్వశిష్యా ద్వైతమిథ్యాత్వావగమేఽపి స్వర్గకామశ్చైత్యం వన్దేతేత్యాదిశాస్త్రస్య ప్రామాణ్యం గృహ్ణన్తి । తథాఽగ్నిహోత్రాదిశాస్త్రస్యాపి ప్రామాణ్యం భవిష్యతి సాధనత్వశక్త్యనపహారాదిత్యాహ —
నాపీతి ।
కాణ్డద్వయస్య ప్రామాణ్యోపపత్తిముపసంహరతి —
తస్మాదిత్యాదినా ।
ప్రసిద్ధో యోఽయం క్రియాదిరూపే ద్వైతే దోషః సాతిశయత్వాదిస్తద్దర్శనం వివేకస్తద్వతే తస్మాద్ద్వైతాద్విపరీతమౌదాసీన్యోపలక్షితం స్వరూపం తస్మిన్నవస్థానం కైవల్యం తదర్థినే ముముక్షవే సాధనచతుష్టయసంపన్నాయేత్యర్థః ।
కిఞ్చ తత్త్వజ్ఞానాదూర్ధ్వం పూర్వం వా కాణ్డయోర్విరోధః శఙ్క్యతే । నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
అథేతి ।
అవస్థాభేదాదేకస్మిన్నపి పురుషే కాణ్డద్వయస్య ప్రామాణ్యమవిరుద్ధమిత్యేవం స్థితే సత్యుపనిషద్భ్యస్తత్త్వజ్ఞానోత్పత్త్యనన్తరం నాన్తరీయకత్వేన ప్రాప్తే కైవల్యే పురుషస్య నైరాకాఙ్క్ష్యం జాయతే న చ నిరాకాఙ్క్షం పురుషం ప్రతి శాస్త్రస్య శాస్త్రత్వమస్తి ।
’ప్రవృత్తిర్వా నివృత్తిర్వా నిత్యేన కృతకేన వా । పుంసాం యేనోపదిశ్యేత తచ్ఛాస్త్రమభిధీయతే’ ॥
ఇతి న్యాయాత్కృతకృత్యం ప్రతి ప్రవర్తకత్వాదివిరహిణః శాస్త్రత్వాయోగాదతో జ్ఞానాదూర్ధ్వం ధర్మ్యభావాద్విరోధాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
ఎకస్మిన్పురుషే దర్శితన్యాయం సర్వత్రాతిదిశతి —
తథేతి ।
జ్ఞానాదూర్ధ్వం విరోధాభావముపసంహరతి —
ఇతి నేతి ।
కల్పాన్తరం ప్రత్యాహ —
అద్వైతేతి ।
తత్త్వజ్ఞానాత్పూర్వం భేదస్యావస్థితత్వాత్తమావిద్యమాదాయాధికారిభేదాదవస్థాభేదాద్వా కాణ్డయోరవిరోధసిద్ధిరిత్యర్థః ।
భేదమేవోపపాదయతి —
అన్యతమేతి ।
శిష్యాదీనామన్యతమస్యైవావస్థానం చేదవస్థితస్యేతరస్మింశ్చ సాపేక్షత్వాన్న సోఽప్యవతిష్ఠేత । న చ జ్ఞానాత్ప్రాగన్యతమస్యైవావస్థానం సర్వేషామేవ తేషాం యథాప్రతిభాసమవస్థానాదతో న పూర్వం విరోధశఙ్కేత్యర్థః ।
ఊర్ధ్వం విరోధశఙ్కాభావమధికవివక్షయాఽనువదతి —
సర్వేతి ।
కథం కైవల్యం విరోధాభావస్య సత్త్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నాపీతి ।
అద్వైతత్వాదేవాభావస్యాపి తత్త్వనిమజ్జనాదిత్యాహ —
అత ఎవేతి ।
అద్వితీయమేవ బ్రహ్మ న ద్వైతాద్వైతాత్మకమిత్యుపపాదితమిదానీం బ్రహ్మణో ద్వైతాద్వైతాత్మకత్వాభ్యుపగమేఽపి విరోధో న శక్యతే పరిహర్తుమిత్యాహ —
అథాపీతి ।
తుల్యత్వాత్తదభ్యుపగమో వృథేతి శేషః ।
ఉక్తమేవోపపాదయతి —
యదాఽపీతి ।
ద్వైతాద్వైతాత్మకం బ్రహ్మేతి పక్షే కథం విరోధో న సమాధీయతే ద్వైతమద్వైతం చాధికృత్య కాణ్డద్వయప్రామాణ్యసంభవాదిత్యాక్షిపతి —
కథమితి ।
కిం బ్రహ్మవిషయః శాస్త్రోపదేశః కిం వాఽబ్రహ్మవిషయః । ప్రథమే ద్వైతాద్వైతరూపస్యైకస్యైవ బ్రహ్మణోఽభ్యుపగమాత్తస్య చ నిత్యముక్తత్వాన్నోపదేశః సంభవతీత్యాహ —
ఎకం హీతి ।
తస్యోపదేశాభావే హేత్వన్తరమాహ —
న చేతి ।
ఉపదేష్టా హి బ్రహ్మణోఽన్యోఽనన్యో వా । నాఽఽద్యోఽభ్యుపగమవిరోధాత్ । న ద్వితీయో భేదమన్తరేణోపదేశ్యోపదేశకభావాసంభవాదితి భావః ।
కల్పాన్తరముత్థాపయతి —
అథేతి ।
ప్రతిజ్ఞావిరోధేన నిరాకరోతి —
తదేతి ।
కిఞ్చ సర్వస్య బ్రహ్మరూపత్వే యః సముద్రదృష్టాన్తః స న స్యాత్పరస్పరోపదేశస్యాబ్రహ్మవిషయత్వాదిత్యాహ —
యస్మిన్నితి ।
అథ యథా ఫేనాదివికారాణాం భిన్నత్వేఽపి సముద్రోదకాత్మత్వం తథా జీవాదీనాం భిన్నత్వేఽపి బ్రహ్మస్వభావవిజ్ఞానైక్యాద్బ్రహ్మ సర్వమితి న విరుధ్యతే తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
సర్వస్య బ్రహ్మత్వమఙ్గీకృతం చేద్బ్రహ్మవిషయ ఎవోపదేశః స్యాద్భేదస్యావిచారితరమణీయత్వాదిత్యర్థః ।
నను నానారూపవస్తుసముదాయో బ్రహ్మ తత్ర ప్రదేశభేదాదుపదేశ్యోపదేశకభావో బ్రహ్మ తు నోపదేశ్యముపదేశకం చేతి తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
తత్ర హేతుమాహ —
సముద్రేతి ।
యథా సముద్రస్యోదకాత్మనా ఫేనాదిష్వేకత్వం తథా దేవదత్తక్షేత్రజ్ఞస్య వాగాద్యవయవేష్వేకత్వేన విజ్ఞానవత్త్వాన్న వ్యవస్థాసంభవస్తథా బ్రహ్మణ్యపి ద్రష్టవ్యమిత్యర్థః ।
మతాన్తరనిరాకరణముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఆత్మైకరస్యప్రతిపాదికా శ్రుతిర్న్యాయశ్చ సావయవస్యానేకాత్మకస్యేత్యాదావుక్తః । అభిప్రేతార్థాసిద్ధిర్భవత్కల్పనానర్థక్యం చేత్యాదినా దర్శితా । ఎవఙ్కల్పనాయామేకానేకాత్మకం బ్రహ్మేత్యభ్యుపగతావిత్యర్థః ।
పరకీయవ్యాఖ్యానాసంభవే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।