బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
పఞ్చమోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
ఓం ఖం బ్రహ్మ । ఖం పురాణం వాయురం ఖమితి హ స్మాహ కౌరవ్యాయణీపుత్రో వేదోఽయం బ్రాహ్మణా విదుర్వేదైనేన యద్వేదితవ్యమ్ ॥ ౧ ॥
ఓం ఖం బ్రహ్మ ఇతి మన్త్రః ; అయం చ అన్యత్ర అవినియుక్తః ఇహ బ్రాహ్మణేన ధ్యానకర్మణి వినియుజ్యతే । అత్ర చ బ్రహ్మేతి విశేష్యాభిధానమ్ , ఖమితి విశేషణమ్ । విశేషణవిశేష్యయోశ్చ సామానాధికరణ్యేన నిర్దేశః నీలోత్పలవత్ — ఖం బ్రహ్మేతి బ్రహ్మశబ్దో బృహద్వస్తుమాత్రాస్పదః అవిశేషితః, అతః విశేష్యతే — ఖం బ్రహ్మేతి ; యత్తత్ ఖం బ్రహ్మ, తత్ ఓంశబ్దవాచ్యమ్ , ఓంశబ్దస్వరూపమేవ వా ; ఉభయథాపి సామానాధికరణ్యమ్ అవిరుద్ధమ్ । ఇహ చ బ్రహ్మోపాసనసాధనత్వార్థమ్ ఓంశబ్దః ప్రయుక్తః, తథా చ శ్రుత్యన్తరాత్ ‘ఎతదాలమ్బనం శ్రేష్ఠమేతదాలమ్బనం పరమ్’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౭) ‘ఓమిత్యాత్మానం యుఞ్జీత’ (తై. నా. ౨౪ । ౧) ‘ఓమిత్యేతేనైవాక్షరేణ పరం పురుషమభిధ్యాయీత’ (ప్ర. ఉ. ౫ । ౫) ‘ఓమిత్యేవం ధ్యాయథ ఆత్మానమ్’ (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౬) ఇత్యాదేః । అన్యార్థాసమ్భవాచ్చ ఉపదేశస్య । యథా అన్యత్ర ‘ఓమితి శంసతి ఓమిత్యుద్గాయతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౧ । ౯) ఇత్యేవమాదౌ స్వాధ్యాయారమ్భాపవర్గయోశ్చ ఓఙ్కారప్రయోగః వినియోగాదవగమ్యతే, న చ తథా అర్థాన్తరమ్ ఇహ అవగమ్యతే । తస్మాత్ ధ్యానసాధనత్వేనైవ ఇహ ఓఙ్కారశబ్దస్య ఉపదేశః । యద్యపి బ్రహ్మాత్మాదిశబ్దా బ్రహ్మణో వాచకాః, తథాపి శ్రుతిప్రామాణ్యాత్ బ్రహ్మణో నేదిష్ఠమభిధానమ్ ఓఙ్కారః । అత ఎవ బ్రహ్మప్రతిపత్తౌ ఇదం పరం సాధనమ్ । తచ్చ ద్విప్రకారేణ, ప్రతీకత్వేన అభిధానత్వేన చ । ప్రతీకత్వేన — యథా విష్ణ్వాదిప్రతిమా అభేదేన, ఎవమ్ ఓఙ్కారః బ్రహ్మేతి ప్రతిపత్తవ్యః । తథా హ్యోఙ్కారాలమ్బనస్య బ్రహ్మ ప్రసీదతి, ‘ఎతదాలమ్బనం శ్రేష్ఠమేతదాలమ్బనం పరమ్ । ఎతదాలమ్బనం జ్ఞాత్వా బ్రహ్మలోకే మహీయతే’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౭) ఇతి శ్రుతేః ॥

ధ్యానశేషత్వేనోపనిషదర్థం బ్రహ్మానూద్య తద్విధానార్థం తస్మిన్వినియుక్తం మన్త్రముత్థాపయతి —

ఓం ఖమితి ।

ఇషే త్వేత్యాదివత్తస్య కర్మాన్తరే వినియుక్తత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —

అయం చేతి ।

వినియోజకాభావాదితి భావః ।

తర్హి ధ్యానేఽపి నాయం వినియుక్తో వినియోజకాభావావిశేషాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఇహేతి ।

ఖం పురాణమిత్యాది బ్రాహ్మణం తస్య చ వినియోజకత్వం ధ్యానసమవేతార్థప్రకాశనసామర్థ్యాత్ । యద్యపి మన్త్రనిష్ఠం సామర్థ్యం వినియోజకం తథాఽపి మన్త్రబ్రాహ్మణయోరేకార్థత్వాద్బ్రాహ్మణస్య సామర్థ్యద్వారా వినియోజకత్వమవిరుద్ధమితి భావః । అత్రేతి మన్త్రోక్తిః ।

విశేషణవిశేష్యత్వే యథోక్తసామానాధికరణ్యం హేతూకరోతి —

విశేషణేతి ।

బ్రహ్మేత్యుక్తే సత్యాకాఙ్క్షాభావాత్కిం విశేషణేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

బ్రహ్మశబ్ద ఇతి ।

నిరుపాధికస్య సోపాధికస్య వా బ్రహ్మణో విశేషణత్వేఽపి కథం తస్మిన్నోంశబ్దప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యత్తదితి ।

కిమితి యథోక్తే బ్రహ్మణ్యోంశబ్దో మన్త్రే ప్రయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —

ఇహ చేతి ।

ఓంశబ్దో బ్రహ్మోపాసనే సాధనమిత్యత్ర మానమాహ —

తథా చేతి ।

సాపేక్షం శ్రైష్ఠ్యం వారయతి —

పరమితి ।

ఆదిశబ్దేన ప్రణవో ధనురిత్యాది గృహ్యతే ।

ఓం బ్రహ్మేతి సామానాధికరణ్యోపదేశస్య బ్రహ్మోపాసనే సాధనత్వమోఙ్కారస్యేత్యస్మాదర్థాన్తరాసంభవాచ్చ తస్య తత్సాధానత్వమేష్టవ్యమిత్యాహ —

అన్యార్థేతి ।

ఎతదేవ ప్రపఞ్చయతి —

యథేత్యాదినా ।

అన్యత్రేతి । తైత్తిరీయశ్రుతిగ్రహణమ్ । అపవర్గః స్వాధ్యాయావసానమ్ ।

అర్థాన్తరావగతేరభావే ఫలితమాహ —

తస్మాదితి ।

నను శబ్దాన్తరేష్వపి బ్రహ్మవాచకేషు సత్సు కిమిత్యోంశబ్ద ఎవ ధ్యానసాధనత్వేనోపదిశ్యతే తత్రాఽఽహ —

యద్యపీతి ।

నేదిష్ఠం నికటతమం సంప్రియతమమిత్యర్థః ।

ప్రియతమత్వప్రయుక్తం ఫలమాహ —

అత ఎవేతి ।

సాధనత్వేఽవాన్తరవిశేషం దర్శయతి —

తచ్చేతి ।

ప్రతీకత్వేన కథం సాధనత్వమితి పృచ్ఛతి —

ప్రతీకత్వేనేతి ।

కథమిత్యధ్యాహారః ।

పరిహరతి —

యథేతి ।

ఓఙ్కారో బ్రహ్మేతి ప్రతిపత్తౌ కిం స్యాత్తదాహ —

తథా హీతి ।