దయధ్వమిత్యత్ర తాత్పర్యమీరయతి —
క్రూరా ఇతి ।
హింసాదీత్యాదిశబ్దేన పరస్వాపహారాది గృహ్యతే ।
ప్రజాపతేరనుశాసనం ప్రాగాసీదిత్యత్ర లిఙ్గమాహ —
తదేతదితి ।
అనుశాసనస్యానువృత్తిమేవం వ్యాకరోతి —
యః పూర్వమితి ।
ద ఇతి విసన్ధికరణం సర్వత్ర వర్ణాన్తరభ్రమాపోహార్థమ్ । యథా దకారత్రయమత్ర వివక్షితం తథా స్తనయిత్నుశబ్దేఽపి త్రిత్వం వివక్షితం చేత్ప్రసిద్ధివిరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అనుకృతిరితి ।
దశబ్దానుకారమాత్రమత్ర వివక్షితం న తు స్తనయిత్నుశబ్దే త్రిత్వం ప్రమాణాభావాదిత్యర్థః ।
ప్రకృతస్యార్థవాదస్య విధిపర్యవసాయిత్వం ఫలితమాహ —
యస్మాదితి ।
ఉపాదానప్రకారమేవాభినయతి —
ప్రజాపతేరితి ।
శ్రుతిసిద్ధవిధ్యనుసారేణ భగవద్వాక్యప్రవృత్తిం దర్శయతి —
తథా చేతి ।
తదేతత్త్రయం శిక్షేదిత్యేష విధిశ్చేత్కృతం త్రయాః ప్రాజాపత్యా ఇత్యాదినా గ్రన్థేనేత్యాశఙ్క్య యస్మాదిత్యాదినా సూచితమాహ —
అస్యేతి ।
సర్వైరేవ త్రయమనుష్ఠేయం చేత్తర్హి దేవాదీనుద్దిశ్య దకారత్రయోచ్చారణమనుపపన్నమితి శఙ్కతే —
తథేతి ।
దమాదిత్రయస్య సర్వైరనుష్ఠేయత్వే సతీతి యావత్ ।
కిఞ్చ పృథక్పృథగనుశాసనార్థినో దేవాదయస్తేభ్యో దకారమాత్రోచ్చారణేనాపేక్షితమనుశాసనం సిద్ధ్యతీత్యాహ —
పృథగితి ।
కిమర్థమిత్యాదినా పూర్వేణ సంబన్ధః ।
దకారమాత్రముచ్చారయతోఽపి ప్రజాపతేర్విభాగేనానుశాసనమభిసంహితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తే వేతి ।
త్రయం సర్వైరనుష్ఠేయమితి పరస్య సిద్ధాన్తినోఽభిప్రాయస్తదభిజ్ఞాః సన్తో యథోక్తనీత్యా వికల్పయన్తీతి యోజనా । పరాభిప్రాయజ్ఞా ఇత్యుపహాసో వా పరస్య ప్రజాపతేర్మనుష్యాదీనాం చాభిప్రాయజ్ఞా ఇతి । నఞుల్లేఖీ వా పాఠః ।
ఎకీయం పరిహారముత్థాపయతి —
అత్రేతి ।
అస్తు తేషామేషా శఙ్కా తథాఽపి దకారమాత్రాత్కీదృశీ ప్రతిపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తేషాం చేతి ।
తదర్థో దకారార్థో దమాదిస్తస్య ప్రతిపత్తిస్తద్ద్వారేణాదాన్తత్వాదినివృత్తిరాసీదిత్యర్థః ।
కిమితి ప్రజాపతిర్దోషజ్ఞాపనద్వారేణ తతో దేవాదీననుశాస్యాన్దోషాన్నివర్తయిష్యతి తత్రాఽఽహ —
లోకేఽపీతి ।
దకారోచ్చారణస్య ప్రయోజనే సిద్ధే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
యత్తూక్తం తే వా కథమిత్యాది తత్రాఽఽహ —
దమాదీతి ।
ప్రతిపత్తుం చ యుక్తం దమాదీతి శేషః । ఇతిశబ్దః స్వయూథ్యమతసమాప్త్యర్థః ।
పరోక్తం పరిహారమఙ్గీకృత్యాఽఖ్యాయికాతాత్పర్యం సిద్ధాన్తీ బ్రూతే —
ఫలం త్వితి ।
నిర్జ్ఞాతదోషా దేవాదయో యథా దకారమాత్రేణ తతో నివర్త్యన్త ఇతి శేషః । ఇతిశబ్దో దార్ష్టాన్తికప్రదర్శనార్థః ।
విశిష్టాన్ప్రత్యనుశాసనస్య ప్రవృత్తత్వాదస్మాకం తదభావాదనుపాదేయం దమాదీతి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
కిఞ్చ దేవాదిభిరపి ప్రాతిస్వికానుశాసనవశాదేకైకమేవ దమాద్యనుష్ఠేయం న తత్త్రయమిత్యాహ —
దేవాదిభిరితి ।
యథా పూర్వస్మిన్కాలే దేవాదిభిరేకైకమేవోపాదేయమిత్యుక్తం తథా వర్తమానేఽపి కాలే మనుష్యైరేకైకమేవ కర్తవ్యం పూర్వాచారానుసారాన్న తు త్రయం శిక్షితవ్యం తథా చ కస్యాయం విధిరిత్యాహ —
అద్యత్వేఽపీతి ।
ఆచారప్రామాణ్యమాశ్రిత్య పరిహరతి —
అత్రేతి ।
ఇత్యేకైకమేవ నోపాదేయమితి శేషః ।
దయాలుత్వస్యానుష్ఠేయత్వమాక్షిపతి —
తత్రేతి ।
మధ్యే దమాదీనామితి యావత్ ।
అసురైరనుష్ఠితత్వేఽపి దయాలుత్వమనుష్ఠేయం హితసాధనత్వాద్దానాదివదితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
దేవాదిషు ప్రజాపతేరవిశేషాత్తేభ్యస్తదుపదిష్టమద్యత్వేఽపి సర్వమనుష్ఠేయమిత్యర్థః ।
హితస్యైవోపదేష్టవ్యత్వేఽపి తదజ్ఞానాత్ప్రజాపతిరన్యథోపదిశతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రజాపతిశ్చేతి ।
హితజ్ఞస్య పితురహితోపదేశిత్వాభావస్తస్మాదిత్యుక్తః ।
విశిష్టైరనుష్ఠితస్యాస్మదాదిభిరనుష్ఠేయత్వే ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
ప్రాజాపత్యా దేవాదయో విగ్రహవన్తః సన్తీత్యర్థవాదస్య యథాశ్రుతేఽర్థే ప్రామాణ్యమభ్యుపగమ్య దకారత్రయస్య తాత్పర్యం సిద్ధమితి । వక్తుమితిశబ్దః ।
సంప్రతి కర్మమీమాంసకమతమనుసృత్యాఽఽహ —
అథవేతి ।
కథం మనుష్యేష్వేవ దేవాసురత్వం తత్రాఽఽహ —
మనుష్యాణామితి ।
అన్యే గుణా జ్ఞానాదయః ।
కిం పునర్మనుష్యేషు దేవాదిశబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తం తదాహ —
అదాన్తత్వాదీతి ।
దేవాదిశబ్దప్రవృత్తౌ నిమిత్తాన్తరమాహ —
ఇతరాంశ్చేతి ।
మనుష్యేష్వేవ దేవాదిశబ్దప్రవృత్తౌ ఫలితమాహ —
అత ఇతి ।
ఇతిశబ్దో విధ్యుపపత్తిప్రదర్శనార్థః ।
మనుష్యైరేవ త్రయం శిక్షితవ్యమిత్యత్ర హేతుమాహ —
తదపేక్షయేతి ।
మనుష్యాణామేవ దేవాదిభావే ప్రమాణమాహ —
తథా హీతి ।
త్రయం శిక్షితవ్యమిత్యత్ర స్మృతిముదాహరతి —
తథా చేతి ।
ఇతిశబ్దో బ్రాహ్మణసమాప్త్యర్థః ॥౩॥