బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
పఞ్చమోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
ఎష ప్రజాపతిర్యద్ధృదయమేతద్బ్రహ్మైతత్సర్వం తదేతత్త్ర్యక్షరం హృదయమితి హృ ఇత్యేకమక్షరమభిహరన్త్యస్మై స్వాశ్చాన్యే చ య ఎవం వేద ద ఇత్యేకమక్షరం దదత్యస్మై స్వాశ్చాన్యే చ య ఎవం వేద యమిత్యేకమక్షరమేతి స్వర్గం లోకం య ఎవం వేద ॥ ౧ ॥
ఎష ప్రజాపతిః యద్ధృదయం ప్రజాపతిః అనుశాస్తీత్యనన్తరమేవాభిహితమ్ । కః పునరసౌ అనుశాస్తా ప్రజాపతిరిత్యుచ్యతే — ఎష ప్రజాపతిః ; కోసౌ ? యద్ధృదయమ్ , హృదయమితి హృదయస్థా బుద్ధిరుచ్యతే ; యస్మిన్ శాకల్యబ్రాహ్మణాన్తే నామరూపకర్మణాముపసంహార ఉక్తో దిగ్విభాగద్వారేణ, తదేతత్ సర్వభూతప్రతిష్ఠం సర్వభూతాత్మభూతం హృదయం ప్రజాపతిః ప్రజానాం స్రష్టా ; ఎతత్ బ్రహ్మ, బృహత్త్వాత్ సర్వాత్మత్వాచ్చ బ్రహ్మ ; ఎతత్సర్వమ్ ; ఉక్తం పఞ్చమాధ్యాయే హృదయస్య సర్వత్వమ్ ; తత్సర్వం యస్మాత్ తస్మాదుపాస్యం హృదయం బ్రహ్మ । తత్ర హృదయనామాక్షరవిషయమేవ తావత్ ఉపాసనముచ్యతే ; తదేతత్ హృదయమితి నామ త్ర్యక్షరమ్ , త్రీణి అక్షరాణి అస్యేతి త్ర్యక్షరమ్ ; కాని పునస్తాని త్రీణ్యక్షరాణ్యుచ్యన్తే ; హృ ఇత్యేకమక్షరమ్ ; అభిహరన్తి, హృతేరాహృతికర్మణః హృ ఇత్యేతద్రూపమితి యో వేద, యస్మాత్ హృదయాయ బ్రహ్మణే స్వాశ్చ ఇన్ద్రియాణి అన్యే చ విషయాః శబ్దాదయః స్వం స్వం కార్యమభిహరన్తి, హృదయం చ భోక్త్రర్థమభిహరతి — అతః హృదయనామ్నః హృ ఇత్యేతదక్షరమితి యో వేద — అస్మై విదుషే అభిహరన్తి స్వాశ్చ జ్ఞాతయః అన్యే చాసమ్బద్ధాః, బలిమితి వాక్యశేషః । విజ్ఞానానురూప్యేణ ఎతత్ఫలమ్ । తథా ద ఇత్యేతదప్యేకమక్షరమ్ ; ఎతదపి దానార్థస్య దదాతేః ద ఇత్యేతద్రూపం హృదయనామాక్షరత్వేన నిబద్ధమ్ । అత్రాపి — హృదయాయ బ్రహ్మణే స్వాశ్చ కరణాని అన్యే చ విషయాః స్వం స్వం వీర్యం దదతి, హృదయం భోక్త్రే దదాతి స్వం వీర్యమ్ , అతో దకార ఇత్యేవం యో వేద, అస్మై దదతి స్వాశ్చ అన్యే చ । తథా యమిత్యేతదప్యేకమక్షరమ్ ; ఇణో గత్యర్థస్య యమిత్యేతద్రూపమ్ అస్మిన్నామ్ని నిబద్ధమితి యో వేద, స స్వర్గం లోకమేతి । ఎవం నామాక్షరాదపి ఈదృశం విశిష్టం ఫలం ప్రాప్నోతి, కిము వక్తవ్యం హృదయస్వరూపోపాసనాత్ — ఇతి హృదయస్తుతయే నామాక్షరోపన్యాసః ॥

సార్థవాదేన విధినా సిద్ధమర్థమనువదతి —

దమాదీతి ।

కథం తస్య సర్వోపాసనశేషత్వం తదాహ —

దాన్త ఇతి ।

అలుబ్ధ ఇతి చ్ఛేదః సంప్రత్యుత్తరసన్దర్భస్య తాత్పర్యం వక్తుం భూమికాం కరోతి —

తత్రేతి ।

కాణ్డద్వయం సప్తమ్యర్థః ।

అనన్తరసన్దర్భస్య తాత్పర్యమాహ —

అథేతి ।

పాపక్షయాదిరభ్యుదయస్తత్ఫలాన్యుపాసనానీతి శేషః ।

అనన్తరబ్రాహ్మణమాదాయ తస్య సంగతిమాహ —

ఎష ఇత్యాదినా ।

ఉక్తస్య హృదయశబ్దార్థస్య పాఞ్చమికత్వం దర్శయన్ప్రజాపతిత్వం సాధయతి —

యస్మిన్నితి ।

కథం హృదయస్య సర్వత్వం తదాహ —

ఉక్తమితి ।

సర్వత్వసంకీర్తనఫలమాహ —

తత్సర్వమితి ।

తత్ర హృదయస్యోపాస్యత్వే సిద్ధే సతీత్యేతత్ ।

ఫలోక్తిముత్థాప్య వ్యాకరోతి —

అభిహరన్తీతి ।

యో వేదాస్మై విదుషేఽభిహన్తీతి సంబన్ధః ।

వేదనమేవ విశదయతి —

యస్మాదిత్యాదినా ।

స్వం కార్యం రూపదర్శనాది । హృదయస్య తు కార్యమ్ । సుఖాది । అసంబద్ధా జ్ఞాతివ్యతిరిక్తాః ।

ఔచిత్యముక్తే ఫలే కథయతి —

విజ్ఞానేతి ।

అత్రాపీతి దకారాక్షరోపాసనేఽపి ఫలముచ్యత ఇతి శేషః ।

తామేవ ఫలోక్తిం వ్యనక్తి —

హృదయాయేతి ।

అస్మై విదుషే స్వాశ్చాన్యే చ దదతి । బలిమితి శేషః ।

నామాక్షరోపాసనాని త్రీణి హృదయస్వరూపోపాసనమేకమితి చత్వార్యుపాసానాన్యత్ర వివక్షితానీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఎవమితి ॥౧॥