బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
పఞ్చమోఽధ్యాయఃషష్ఠం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
మనోమయోఽయం పురుషో భాః సత్యస్తస్మిన్నన్తర్హృదయే యథా వ్రీహిర్వా యవో వా స ఎష సర్వస్యేశానః సర్వస్యాధిపతిః సర్వమిదం ప్రశాస్తి యదిదం కిం చ ॥ ౧ ॥
మనోమయః మనఃప్రాయః, మనసి ఉపలభ్యమానత్వాత్ ; మనసా చోపలభత ఇతి మనోమయోఽయం పురుషః ; భాఃసత్యః, భా ఎవ సత్యం సద్భావః స్వరూపం యస్య సోఽయం భాఃసత్యః, భాస్వర ఇత్యేతత్ ; మనసః సర్వార్థావభాసకత్వాత్ మనోమయత్వాచ్చ అస్య భాస్వరత్వమ్ ; తస్మిన్ అన్తర్హృదయే హృదయస్యాన్తః తస్మిన్నిత్యేతత్ ; యథా వ్రీహిర్వా యవో వా పరిమాణతః, ఎవంపరిమాణః తస్మిన్నన్తర్హృదయే యోగిభిర్దృశ్యత ఇత్యర్థః । స ఎషః సర్వస్యేశానః సర్వస్య స్వభేదజాతస్య ఈశానః స్వామీ ; స్వామిత్వేఽపి సతి కశ్చిదమాత్యాదితన్త్రః, అయం తు న తథా ; కిం తర్హి అధిపతిః అధిష్ఠాయ పాలయితా ; సర్వమిదం ప్రశాస్తి, యదిదం కిఞ్చ యత్కిఞ్చిత్సర్వం జగత్ , తత్సర్వం ప్రశాస్తి । ఎవం మనోమయస్యోపాసనాత్ తథారూపాపత్తిరేవ ఫలమ్ । ‘తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి’ (శత. బ్రా. ౧౦ । ౫ । ౨ । ౨౦) ఇతి బ్రాహ్మణమ్ ॥

బ్రాహ్మణాన్తరముత్థాపయతి —

ఉపాధీనామితి ।

అనేకవిశేషణత్వాచ్చ ప్రత్యేకం తేషామితి శేషః ।

తత్ప్రాయత్వే హేతుమాహ —

మనసీతి ।

ప్రకారాన్తరేణ తత్ప్రాయత్వమాహ —

మనసా చేతి ।

తస్య భాస్వరరూపత్వం సాధయతి —

మనస ఇతి ।

తస్య ధ్యానార్థం స్థానం దర్శయతి —

తస్మిన్నితి ।

ఔపాధికమిదం పరిమాణం స్వాభావికం త్వానన్త్యమిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —

స ఎష ఇతి ।

యదుక్తం సర్వస్యేశాన ఇతి తన్నిగమయతి —

సర్వమితి ।

యథాఽన్యత్ర తథాఽత్రాఫలమిదముపాసనమకార్యమితి చేన్నేత్యాహ —

ఎవమితి ॥౧॥