బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
షష్ఠోఽధ్యాయఃద్వితీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అయం వై లోకోఽగ్నిర్గౌతమ తస్య పృథివ్యేవ సమిదగ్నిర్ధూమో రాత్రిరర్చిశ్చన్ద్రమా అఙ్గారా నక్షత్రాణి విస్ఫులిఙ్గాస్తస్మిన్నేతస్మిన్నగ్నౌ దేవా వృష్టిం జుహ్వతి తస్యా ఆహుత్యా అన్నం సమ్భవతి ॥ ౧౧ ॥
అయం వై లోకోఽగ్నిర్గౌతమ । అయం లోక ఇతి ప్రాణిజన్మోపభోగాశ్రయః క్రియాకారకఫలవిశిష్టః, స తృతీయోఽగ్నిః । తస్యాగ్నేః పృథివ్యేవ సమిత్ ; పృథివ్యా హి అయం లోకః అనేకప్రాణ్యుపభోగసమ్పన్నయా సమిధ్యతే । అగ్నిః ధూమః, పృథివ్యాశ్రయోత్థానసామాన్యాత్ ; పార్థివం హి ఇన్ధనద్రవ్యమ్ ఆశ్రిత్య అగ్నిః ఉత్తిష్ఠతి, యథా సమిదాశ్రయేణ ధూమః । రాత్రిః అర్చిః, సమిత్సమ్బన్ధప్రభవసామాన్యాత్ ; అగ్నేః సమిత్సమ్బన్ధేన హి అర్చిః సమ్భవతి, తథా పృథివీసమిత్సమ్బన్ధేన శర్వరీ ; పృథివీఛాయాం హి శార్వరం తమ ఆచక్షతే । చన్ద్రమా అఙ్గారాః, తత్ప్రభవత్వసామాన్యాత్ ; అర్చిషో హి అఙ్గారాః ప్రభవన్తి, తథా రాత్రౌ చన్ద్రమాః ; ఉపశాన్తత్వసామాన్యాద్వా । నక్షత్రాణి విస్ఫులిఙ్గాః, విస్ఫులిఙ్గవద్విక్షేపసామాన్యాత్ । తస్మిన్నేతస్మిన్నిత్యాది పూర్వవత్ । వృష్టిం జుహ్వతి, తస్యా ఆహుతేః అన్నం సమ్భవతి, వృష్టిప్రభవత్వస్య ప్రసిద్ధత్వాత్ వ్రీహియవాదేరన్నస్య ॥

ఎతల్లోకపృథివ్యోర్దేహదేహిభావేన భేద ఇత్యాహ —

పృథివీచ్ఛాయాం హీతి ।

‘ఎతాని హి చన్ద్రం రాత్రేస్తమసో మృత్యోర్బిభ్యతమత్యపారయన్’ ఇతి శ్రుతేరాత్రేస్తమత్వావగమాత్తస్య చ మృత్యుర్వై తమశ్ఛాయా మృత్యుమేవ తత్తమశ్ఛాయాం తరతీతి భూఛాయాత్వం శ్రుతమ్ । తమో రాహుస్థానం తచ్చ భూచ్ఛాయేతి హి ప్రసిద్ధమ్ –
“ఉధృత్య పృథివీచ్ఛాయాం నిర్మితం మణ్డలాకృతి । స్వర్భానోస్తు బృహత్స్థానం తృతీయం యత్తమోమయమ్ ॥“
ఇతి స్మృతేరిత్యర్థః । సోమచన్ద్రమసోరాశ్రయాశ్రయిభావేన భేదః ॥౧౧॥