ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತೇ ಯ ಏವಮೇತದ್ವಿದುರ್ಯೇ ಚಾಮೀ ಅರಣ್ಯೇ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಸತ್ಯಮುಪಾಸತೇ ತೇಽರ್ಚಿರಭಿಸಂಭವಂತ್ಯರ್ಚಿಷೋಽಹರಹ್ನ ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಮಾಪೂರ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷಾದ್ಯಾನ್ಷಣ್ಮಾಸಾನುದಙ್ಙಾದಿತ್ಯ ಏತಿ ಮಾಸೇಭ್ಯೋ ದೇವಲೋಕಂ ದೇವಲೋಕಾದಾದಿತ್ಯಮಾದಿತ್ಯಾದ್ವೈದ್ಯುತಂ ತಾನ್ವೈದ್ಯುತಾನ್ಪುರುಷೋ ಮಾನಸ ಏತ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾನ್ಗಮಯತಿ ತೇ ತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಷು ಪರಾಃ ಪರಾವತೋ ವಸಂತಿ ತೇಷಾಂ ನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಃ ॥ ೧೫ ॥
ನನು ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತಿದರ್ಶನವಿಷಯಮೇವ ಏತದ್ದರ್ಶನಮ್ ; ತತ್ರ ಹಿ ಉಕ್ತಮ್ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಷಟ್ಕನಿರ್ಣಯೇ ‘ದಿವಮೇವಾಹವನೀಯಂ ಕುರ್ವಾತೇ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೨ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿ ; ಇಹಾಪಿ ಅಮುಷ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯಾಗ್ನಿತ್ವಮ್ , ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸಮಿತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿ ಬಹು ಸಾಮ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತಚ್ಛೇಷಮೇವ ಏತದ್ದರ್ಶನಮಿತಿ — ನ, ಯತಿಥ್ಯಾಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಪರಿಗ್ರಹಾತ್ ; ಯತಿಥ್ಯಾಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯ ಯಾವದೇವ ಪರಿಗ್ರಹಃ, ತಾವದೇವ ಏವಂಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರಶ್ನಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ ; ನಿರ್ಜ್ಞಾತತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂಖ್ಯಾಯಾಃ ಅಗ್ನಯ ಏವ ವಕ್ತವ್ಯಾಃ ; ಅಥ ನಿರ್ಜ್ಞಾತಮಪ್ಯನೂದ್ಯತೇ, ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೈವ ಅನುವದನಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ತು ‘ಅಸೌ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿಃ’ ಇತಿ ; ಅಥ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಃ, ತಥಾಪಿ ಆದ್ಯೇನ ಅಂತ್ಯೇನ ಚ ಉಪಲಕ್ಷಣಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚ ; ಸಮಾನೇ ಹಿ ಪ್ರಕರಣೇ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತೌ ‘ಪಂಚಾಗ್ನೀನ್ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೧೦) ಇತಿ ಪಂಚಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಏವೋಪಾದಾನಾತ್ ಅನಗ್ನಿಹೋತ್ರಶೇಷಮ್ ಏತತ್ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನಮ್ । ಯತ್ತು ಅಗ್ನಿಸಮಿದಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಮ್ , ತತ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯವೋಚಾಮ ; ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥಷಟ್ಕಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಅರ್ಚಿರಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ, ಏವಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತೋಪಾದಾನೇನ ಅರ್ಚಿರಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಧಾನಾತ್ ॥

ಏವಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಪಂಚಾಗ್ನಿಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಂ ಸ್ಫುಟೀಕರ್ತುಂ ಚೋದಯತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಏವಮೇತದ್ವಿದುರಿತಿ ಶ್ರುತಮೇತದ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದೇವೇದಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪಕಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ತತ್ರ ಹೀತಿ ।

ಆದಿಪದಮಾದಿತ್ಯಂ ಸಮಿಧಮಿತ್ಯಾದಿ ಸಂಗ್ರಹೀತುಮ್ , ರಶ್ಮೀನಾಂ ಧೂಮತ್ವಮಹ್ನೋಽರ್ಚಿಷ್ಟ್ವಮಿತ್ಯಾದಿ ಗ್ರಹೀತುಂ ದ್ವಿತೀಯಮಾದಿಪದಮ್ ।

ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಫಲಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನವಿಷಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವಂಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಾನ್ನ ಷಟ್ಪ್ರಶ್ನೀಯಂ ದರ್ಶನಮಿಹ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಂಗೃಹೀತಂ ಪರಿಹಾರಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಯತಿಥ್ಯಾಮಿತ್ಯಸ್ಯೇತಿ ।

ವ್ಯಧಿಕರಣೇ ಷಷ್ಟ್ಯೌ । ಯಾವದೇವ ವಸ್ತುಪರಿಗ್ರಹೋ ವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಷಟ್ಪ್ರಶ್ನೀಯಮೇವ ವ್ಯವಹಿತಂ ದರ್ಶನಮತ್ರ ಪರಾಮೃಷ್ಟಂ ಚೇತ್ತದಾ ಯತಿಥ್ಯಾಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ವ್ಯರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಷಟ್ಪ್ರಶ್ನೀನಿರ್ಣೀತದರ್ಶನಶೇಷಭೂತದರ್ಶನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಾದೃತೇ ಪ್ರತಿವಚನಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಕಿಂಚ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಂಥೇ ಪ್ರಚಯಶಿಷ್ಟತಯಾ ಪಂಚತ್ವಸಂಖ್ಯಾಯಾ ನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾತ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಾಃ ಸಾಂಪಾದಿಕಾಗ್ನಯ ಏವಾತ್ರೈವಂಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮ್ರಷ್ಟುಮುಚಿತಾ ಇತ್ಯಾಹ —

ನಿರ್ಜ್ಞಾತತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಪ್ರಕರಣೇ ನಿರ್ಜ್ಞಾತಮೇವಾಗ್ನ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇಽಪ್ಯನೂದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರದರ್ಶನಮವ್ಯವಹಿತಮೇವಂಶಬ್ದೇನ ಕಿಂ ನ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಅಥೇತಿ ।

ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರದರ್ಶನಂ ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇಽನೂದ್ಯತೇ ಚೇತ್ತತ್ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ರೂಪಮನತಿಕ್ರಮ್ಯೈವಾಂತರಿಕ್ಷಾದೇರಪ್ಯತ್ರಾನುವದನಂ ಸ್ಯಾನ್ನ ತು ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯೇನಾನುವದನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅನುವಾದಸ್ಯ ಪುರೋವಾದಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನ ಚಾತ್ರಾಂತರಿಕ್ಷಾದ್ಯನೂದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದೇವಂಶಬ್ದೋ ನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಪರಾಮರ್ಶೀತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ಯಥಾ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯೇತಿ ।

ದ್ಯುಲೋಕಾದಿವಾದಸ್ಯಾಂತರಿಕ್ಷಾದ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಯಾನುವಾದತ್ವಸಂಭವಾದೇವಂಶಬ್ದಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವಿಷಯತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಚೋದಯತಿ —

ಅಥೇತಿ ।

ಪ್ರಾಪಕಾಭಾವಾದುಪಲಕ್ಷಣಪಕ್ಷಾಯೋಗೇಽಪ್ಯಂಗೀಕೃತ್ಯ ಪಂಚಾಗ್ನಿನಿರ್ದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯೇನ ದೂಷಯತಿ —

ತಥಾಽಪೀತಿ ।

ಇತಶ್ಚ ಸ್ವತಂತ್ರಮೇವ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನಮೇವಂಶಬ್ದಪರಾಮೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ —

ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಸಮಿದಾದಿಸಾಮ್ಯದರ್ಶನಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರದರ್ಶನಶೇಷಭೂತಮೇವೈತದ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ —

ಯತ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅವೋಚಾಮಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾದಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯತ್ರೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಏವಂಶಬ್ದೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಪರಾಮರ್ಶಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಏವಮಿತೀತಿ ।

ಪ್ರಕೃತಂ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನಂ ತಚ್ಚ ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತದ್ವತಾಮರ್ಚಿರಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ನ ಕೇವಲಕರ್ಮಿಣಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।