प्रश्नपूर्वकं वेदितृविशेषं निर्दिशति —
के पुनरित्यादिना ।
गृहस्थानां यज्ञादिना पितृयाणप्रतिपत्तेर्वक्ष्यमाणत्वान्न देवयाने पथि प्रवेशोऽस्तीति शङ्कते —
नन्विति ।
पञ्चाग्निविदां गृहस्थानां देवयाने पथ्यधिकारस्तद्रहितानां तु तेषामेव यज्ञादिना पितृयाणप्राप्तिरिति विभागोपपत्तेर्न वाक्यशेषविरोधोऽस्तीति समाधत्ते —
नेत्यादिना ।
एवं विदुरिति सामान्यवचनात्परिव्राजकादेरप्यत्र ग्रहणं स्यादिति चेन्नेत्याह —
भिक्षुवानप्रस्थयोश्चेति ।
विधान्तरेण तयोरुत्तरमार्गे प्रवेशान्न पञ्चाग्निविषयत्वेन ग्रहणं पुनरुक्तेरित्यर्थः ।
गृहस्थानामेव पञ्चाग्निविदां तत्र ग्रहणमित्यत्र हेत्वन्तरमाह —
ग्रहस्थेति ।
ब्रह्मचारिणां तर्हीह ग्रहणं भविष्यति नेत्याह —
अत इति ।
पञ्चाग्निदर्शनस्य गृहस्थकर्मसंबन्धादेवेत्येतत् ।
कथं तर्हि नैष्ठिकब्रह्मचारिणां देवयाने पथि प्रवेशस्तत्राऽऽह —
तेषां त्विति ।
अर्यम्णः संबन्धी यः पन्थास्तमासाद्य तेनोत्तरेण पथा ते यथोक्तसंख्या ऋषयः सापेक्षममृतत्वं प्राप्ता इति स्मृत्यर्थः ।
आश्रमान्तराणां पञ्चाग्निविषयत्वेनाग्रहणे फलितमाह —
तस्मादिति ।
अग्निजत्वे फलितमाह —
अग्न्यपत्यमिति ।
अग्निजत्वं साधयति —
एवमिति ।
अग्न्यपत्यत्वे किं स्यात्तदाह —
अग्नीति ।
इत्येवं ये गृहस्था विदुस्ते चेति योजना । अरण्यं स्त्रीजनासंकीर्णो देशः । परिव्राजकाश्चेति त्रिदण्डिनो गृह्यन्तेऽन्येषामेषणाभ्यो व्युत्थितानां सम्यग्ज्ञाननिष्ठानां देवयाने पथ्यप्रवेशादाश्रममात्रनिष्ठा वा तेऽपि गृह्येरन्निति द्रष्टव्यम् ।
श्रद्धाऽपि स्वयमुपास्या कर्मत्वश्रवणादित्याशङ्क्य प्रत्ययमात्रस्य सापेक्षत्वादुपास्यत्वानुपपत्तेर्मैवमित्याह —
न पुनरिति ।
सर्वे पञ्चाग्निविदः सत्यब्रह्मविदश्चेत्यर्थः ।
विनाऽपि विद्याबलमर्चिरभिसंपत्तिः स्यादिति चेन्नेत्याह —
यावदिति ।
कर्म कृत्वा लोकं प्रत्युत्थायिन इति पूर्वेण संबन्धः ।
केवलकर्मिणां देवयानमार्गप्राप्तिर्नास्तीत्युक्तं निगमयति —
इत्येवमेवेति ।
विदुषामेव देवयानप्राप्तिमुपसंहरति —
यदा त्विति ।
नन्वर्चिषो ज्वालात्मनोऽस्थैर्यात्तदभिसंपत्तिर्न फलाय कल्पते तत्राऽऽह —
अर्चिरितीति ।
अर्चिःशब्देन यथोक्तदेवताग्रहे लिङ्गमाह —
न हीति ।
अतोऽर्चिर्देवतायाः सकाशादिति यावत् ।
अहःशब्दस्य कालविषयत्वमुक्तदोषाभावादिति चेन्नेत्याह —
मरणेति ।
नियमाभावमेव व्यनक्ति —
आयुष इति ।
विद्वद्विषये नियममाशङ्क्याऽऽह —
न हीति ।
ननु रात्रौ मृतोऽपि विद्वानहरपेक्ष्य फली संपत्स्यते नेत्याह —
न चेति ।
एकस्मिन्नेव ब्रह्मलोके कथं बहुवचनमित्याशङ्क्याऽऽह —
ब्रह्मेति ।
ब्रह्मलोकानिति बहुवचनप्रयोगादिति संबन्धः । अत्र ब्रह्मलोका विशेष्यत्वेन गृह्यन्ते ।
बहुवचनोपपत्तौ हेत्वन्तरमाह —
उपासनेति ।
कल्पशब्दोऽत्रावान्तरकल्पविषयः ।
तेषामिह न पुनरावृत्तिरिति क्वचित्पाठादस्मिन्नित्यादिव्याख्यानमयुक्तमिति शङ्कते —
इहेति ।
यथा “श्वोभूते पौर्णमासीं यजेते”त्यत्राकृतिः पौर्णमासीशब्दार्थः श्वोभूतत्वं च न व्यावर्तकं पौर्णमासीपदलक्ष्येष्टेः प्रतिपद्येव कर्तव्यतानियमात्तथेहाऽऽकृतेरिहशब्दार्थत्वान्निरङ्कुशैवानावृत्तिरत्र सिध्यतीत्यर्थः ।
परिहरति —
नेत्यादिना ।
परोक्तं दृष्टान्तं विघटयति —
श्वोभूत इति ।
कृतसंभारदिवसापेक्षं हि श्वोभूतत्वं पौर्णमासीदिने चातुर्मास्येष्टौ कृतायां कदा पौर्णमासीष्टिः कर्तव्येति विना वचनं न ज्ञायते तत्र श्वोभूतत्वं विशेषणं भवत्यन्यव्यावर्तकं तद्वदिहेति विशेषणमपि व्यावर्तकमेवेति नाऽऽत्यन्तिकानावृत्तिसिद्धिरित्यर्थः ।
यत्तु पौर्णमासीशब्दवदिहशब्दस्याऽऽकृतिवाचित्वादव्यावर्तकत्वमिति तत्राऽऽह —
न हीति ।
यद्यपि प्रकृते वाक्ये पौर्णमासीशब्दो भवत्याकृतिवचनस्तथाऽपि श्वःशब्दार्थोऽपि काचिदाकृतिरस्तीत्यङ्गीकृत्याव्यावर्तकः श्वोभूतशब्दो नैव प्रयुज्यते । तथाऽत्रापि विशेषणशब्दस्य व्यावर्तकत्वमावश्यकमित्यर्थः ।
सुषिरमाकाशमित्यादौ व्यावर्त्याभावेऽपि विशेषणप्रयोगवदत्रापि विशेषणं स्वरूपानुवादमात्रमित्याशङ्क्याऽऽह —
यत्र त्विति ।
विशेषणफलमुपसंहरति —
तस्मादिति ॥१५॥