ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಏಷಾಂ ವೈ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಿವೀ ರಸಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಆಪೋಽಪಾಮೋಷಧಯ ಓಷಧೀನಾಂ ಪುಷ್ಪಾಣಿ ಪುಷ್ಪಾಣಾಂ ಫಲಾನಿ ಫಲಾನಾಂ ಪುರುಷಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ರೇತಃ ॥ ೧ ॥
ಯಾದೃಗ್ಜನ್ಮಾ ಯಥೋತ್ಪಾದಿತಃ ಯೈರ್ವಾ ಗುಣೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪುತ್ರ ಆತ್ಮನಃ ಪಿತುಶ್ಚ ಲೋಕ್ಯೋ ಭವತೀತಿ, ತತ್ಸಂಪಾದನಾಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾರಭ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣದರ್ಶಿನಃ ಶ್ರೀಮಂಥಂ ಕರ್ಮ ಕೃತವತಃ ಪುತ್ರಮಂಥೇಽಧಿಕಾರಃ । ಯದಾ ಪುತ್ರಮಂಥಂ ಚಿಕೀರ್ಷತಿ ತದಾ ಶ್ರೀಮಂಥಂ ಕೃತ್ವಾ ಋತುಕಾಲಂ ಪತ್ನ್ಯಾಃ ಪ್ರತೀಕ್ಷತ ಇತ್ಯೇತತ್ ರೇತಸ ಓಷಧ್ಯಾದಿರಸತಮತ್ವಸ್ತುತ್ಯಾ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ಏಷಾಂ ವೈ ಚರಾಚರಾಣಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಿವೀ ರಸಃ ಸಾರಭೂತಃ, ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಮಧ್ವಿತಿ ಹ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಆಪೋ ರಸಃ, ಅಪ್ಸು ಹಿ ಪೃಥಿವ್ಯೋತಾ ಚ ಪ್ರೋತಾ ಚ ಅಪಾಮೋಷಧಯೋ ರಸಃ, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ರಸತ್ವಮೋಷಧ್ಯಾದೀನಾಂ । ಓಷಧೀನಾಂ ಪುಷ್ಪಾಣಿ । ಪುಷ್ಪಾಣಾಂ ಫಲಾನಿ । ಫಲಾನಾಂ ಪುರುಷಃ । ಪುರುಷಸ್ಯ ರೇತಃ, ‘ಸರ್ವೇಭ್ಯೋಽಂಗೇಭ್ಯಸ್ತೇಜಃ ಸಂಭೂತಮ್’ (ಐ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ॥

ಪ್ರಾಣೋಪಾಸಕಸ್ಯ ವಿತ್ತಾರ್ಥಿನೋ ಮಂಥಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮೋಕ್ತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಯಾದೃಗಿತಿ ।

ಉಕ್ತಗುಣಃ ಸ ಕಥಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ತಚ್ಛಬ್ದೋ ಯಥೋಕ್ತಪುತ್ರವಿಷಯಃ ।

ಯದಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಪುತ್ರಮಂಥಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ತದ್ಭವತಿ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರವಿಷಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪ್ರಾಣೇತಿ ।

ಪುತ್ರಮಂಥಸ್ಯ ಕಾಲನಿಯಾಮಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯದೇತಿ ।

ಕಿಮತ್ರ ಗಮಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ರೇತಃಸ್ತುತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।

ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಸರ್ವಭೂತಸಾರತ್ವೇ ಮಧುಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —

ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।

ತತ್ರ ಗಾರ್ಗಿಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅಪ್ಸು ಹೀತಿ ।

ಅಪಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಶ್ಚ ರಸತ್ವಂ ಕಾರಣತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಮೋಷಧ್ಯಾದೀನಾಂ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕಾರ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ರೇತೋಽಸೃಜತೇತಿ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ರೇತಸಸ್ತತ್ರ ತೇಜಃಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ತಸ್ಯ ಪುರುಷೇ ಸಾರತ್ವಮೈತರೇಯಕೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸರ್ವೇಭ್ಯ ಇತಿ ॥೧॥

ಶ್ರೇಷ್ಠಮನುಶ್ರಯಂತೇಽನುಸರಂತೀತಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಾನುಶ್ರಯಣಾಃ ।