तद्धेदमित्यविद्याया उक्तं कार्यमशेषतः ।।
उक्तार्थस्यैव संक्षेपस्रयं वा इत्यथोच्यते ।। १ ।।
अज्ञातैकात्म्यकार्यं तद्यदेतदभिशब्दितम् ।।
न तु विध्वस्तसंमोहप्रत्यङ्भात्रसतत्त्वगम् ।। २ ।।
एवमुक्ते विरक्तोऽस्मान्मुमुक्षुः श्रद्धयाऽन्विनः ।।
ब्रह्मज्ञानेऽधिकारी स्यात्कथं नामेति भण्यते ।। ३ ।।
अविद्योत्थपुमर्थेभ्यो विमुखीभूतमानसः ।।
आत्मतत्त्वविजिज्ञासुस्तद्वयावृत्तो भवेन्नरः ।। ४ ।।
बाह्यार्थबद्धधिषणः प्रत्यग्याथात्म्यवित्तये ।।
नालं विरोधात्पुरुषः पराञ्चीत्यागमोक्तितः ।। ५ ।।
अविद्यामात्रहेतुत्वं न त्वैकात्म्यानुसारिता ।।
यथोक्तवस्तुनः कस्मादित्येतत्प्रतिपाद्यते ।। ६ ।।
अज्ञातादात्मनः साक्षादभिव्यक्तिः पुरोदिता ।।
अहेतुफलरूपस्य नामरूपक्रियात्मभिः ।। ७ ।।
नामाद्यात्मकतैवास्य ब्रह्मादेः स्थावरावधेः ।।
न तु वस्त्वन्तरं तत्स्याद्यथा तदिह वर्ण्यते ।। ८ ।।
कारणत्वसमानत्वस्वात्मलाभत्वहेतुभिः ।।
नामाद्यात्मकतैतस्य प्रपञ्चस्य प्रसाध्यते ।। ९ ।।
अनेकभेदसंभिन्नं यदेतद्व्याकृतं जगत् ।।
नामरूपक्रियातत्त्वमेतत्सर्वं प्रतीयताम् ।। १० ।।
त्रयं वा इदमित्येवं प्रतिज्ञार्थमिदं वचः ।।
हेतूक्तिरुत्तरो ग्रन्थस्तेषामित्यादिनोच्यते ।। ११ ।।
वागित्यनेन शब्देन नादमात्रं विवक्ष्यते ।।
अपजुह्नूषितत्वात्तु नादोत्थस्य विकारतः ।। १२ ।।
एषां नामविकाराणामुक्यं नादस्तदुत्थितेः ।।
सर्वनाम्नामतो नाद उक्थमित्यभिधीयते ।। १३ ।।
तथा सामान्यतो वाचो विशेषाणां तदात्मता ।।
न हि निष्कृष्य सामान्याद्विशेषः कश्चिदीक्ष्यते ।। १४ ।।
आत्मत्वाच्च तथा वाचो नाऽऽत्मीयोऽन्योऽवशिष्यते ।।
कार्त्स्येनैवाभिसंबन्धादात्मीयस्येह वस्तुतः ।। १५ ।।
कार्यकारणगो भेदः प्राप्तो लोके य ईक्ष्यते ।।
अविचारितसंसिद्धः सोऽयं श्रुत्या निषिध्यते ।। १६ ।।
एवं सति प्रमाणत्वमपूर्वार्थावबोधनात् ।।
अन्यथाऽतोऽनुवादः स्याच्छ्रुतेर्ज्ञातार्थबोधनात् ।। १७ ।।
चक्षुषो विषयश्चक्षुःशब्देनेहाभिधीयते ।।
रूपाणामिति संबन्धाद्रूपात्मत्वात्तथैव च ।। १८ ।।
यद्यद्धि रूप्यते किंचिच्छब्दस्पर्शादिकं धिया ।।
तत्तद्रूपमिति ज्ञेयं तैजसत्वाविशेषतः ।। १९ ।।
त्वाष्ट्रमेव हि सर्वत्र तेजो रूपादिलक्षणम् ।।
तस्माद्विषयसामान्यं चक्षुःशब्देन भण्यते ।। २० ।।
हेतुतज्जाविभागेन कार्यकारणहेतुतः ।।
वाचारम्भणशास्राच्च विकारानृततोच्यते ।। २१ ।।
अन्तर्भावश्च सामान्ये विशेषाणामथोच्यते ।।
सामान्यमेतत्सर्वेपां विशेषाणां समं हि तैः ।। २२ ।।
न विशेषो न सामान्यं भेदतोऽभेदतोऽस्ति नः ।।
तथा रूपविशेषाणां रूपमात्रआत्मकत्वातः ।।
स्रग्वत्सर्पादिकान्यद्वद्रूपं सर्वं बिभर्ति हि ।। २३ ।।
उक्तं समासतस्तावदेकत्वं नामरूपयोः ।।
कर्मणोऽपि तथैकत्वमधुना प्रतिपाद्यते ।। २४ ।।
वाक्चक्षुःशब्दतो यद्वद्गृह्यते विषयस्तयोः ।।
आत्मनो विषयस्तद्वदात्मशब्देन गृह्यते ।। २५ ।।
सर्वेन्द्रियपरिस्पन्दो व्यज्यते नः शरीरके ।।
शरीरविषयस्तस्मादात्मेत्यत्राभिधीयते ।। २६ ।।
आत्मैव त्वस्य कर्मेति तथैवाभिहितं पुरा ।।
अतोऽत्र कर्मसामान्यं गृह्यते देहसंश्रितम् ।। २७ ।।
नाम रुपं तथा कर्म यदेतत्र्रयमीरितम् ।।
एकमेव भवत्येतत्र्रयं सद्देहमात्रकम् ।। २८ ।।
विकर्तृत्वेन कर्मात्र नामरूपात्मनोर्भवेत् ।।
कर्मणः साधनत्वेन नामरूपे व्यवस्थिते ।। २९ ।।
रूपमेव प्रतिष्ठा स्यात्सर्वदा नामकर्मणोः ।।
न हि रूपमनाश्रित्य विद्येते नामकर्मणी ।। ३० ।।
प्राण एऴ प्रतिष्ठैवं सदा स्यान्नामरूपयोः ।।
प्राणैकात्म्याश्रयाद्यस्मादात्मलाभः सदा तयोः ।। ३१ ।।
तद्वद्वागाश्रयत्वं च तयोः स्याद्रूपकर्मणोः ।।
वाचा प्रकाश्यमाने ते प्रयुज्येते यतः सदा ।। ३२ ।।
आश्रयाश्रयिभावेन नामरूपक्रियात्मनाम् ।।
एकार्थानां सतां तेषां संहतिः स्याच्छरीरके ।। ३३ ।।
एकः सन्नेष आत्माऽपि त्रयमेतत्प्रपद्यते ।।
नामरूपक्रियाभिन्नो देहोऽयं गृह्यते यतः ।। ३४ ।।
एतन्मयोऽयमात्मेति तथा पूर्वं प्रपञ्चितम् ।।
एतावद्व्याकृतं सर्वं यदेतत्संहतं त्रिभिः ।। ३५ ।।
तदेतत्खलु वैराजं नामरूपक्रियात्मकम् ।।
नामरूपात्मसत्त्येन च्छन्नं प्राणामृतं तु तत् ।। ३६ ।।
प्राणशब्देन लिङ्गात्मा भण्यते करणात्मकः।।
पिण्डस्य मरप्मे नैतन्म्रियतेऽतोऽमृतं मतम् ।। ३७ ।।
पृथिव्यबग्निभूतानि सत्संज्ञान्यत्र लक्षयेत् ।।
त्यत्संज्ञके तु विज्ञेये वाय्वाकाशे महात्मभिः ।। ३८ ।।
सच्च त्यच्चेति तत्सत्त्यं पञ्चभूतात्मकं विदुः ।।
करणायतनं स्थूलं वैराजं यत्प्रचक्षते ।। ३९ ।।
अस्याप्यन्तर्गतः प्राणो विज्ञानात्मेति यं विदुः ।।
आ संसारात्स्थितः स्थास्नुः परिणामात्मकः सदा ।। ४० ।।
यथाकर्म यथाज्ञानमुपादत्ते शरीरकम् ।।
प्लुष्यादिना समोऽतोऽयं श्रुतावप्यभिधीयते ।। ४१ ।।
उपात्ताशेषभूतोऽयं यथोक्तोपात्तदेवतः ।।
कृत्स्नाविद्योत्थमानी च प्रत्यगज्ञानकारणात् ।। ४२ ।।
हैरण्यगर्भे तत्त्वज्ञो वैराजे च शरीरके ।।
आबद्धात्माभिमानोऽयं गार्ग्योऽविद्यासमन्वितः ।। ४३ ।।
कृत्स्नसंसारमान्येष सर्वोऽस्मीति व्यवस्थितः ।।
ब्रह्मोपदेशविषयः श्रुत्यैवोत्थाप्यते जडः ।। ४४ ।।
नामरूपाभिमानाभ्यां मर्त्याभ्याममृतः स्वयम् ।।
प्राणः करणसंघातश्छन्नः संवेष्टितः सदा ।। ४५ ।।
संप्रदायविदस्त्वत्र नानात्वैकत्ववादिनः ।।
भिन्नाभिन्नात्मकं ब्रह्म नामरूपादिवज्जगुः ।। ४६ ।।
त्रयं सदेकमेव स्यादेकं सत्तद्यथा त्रयम् ।।
अनेनैवानुमानेन विद्याद्ब्रह्मापि तादृशम् ।। ४७ ।।
दृगादिशक्त्यनेकत्वेऽप्येकमेव परं विदुः ।।
शक्तिशक्तिमतोरैक्यादद्वैतमिति भण्यते ।। ४८ ।।
सास्नादिषु यथा गोत्वमभेदेन व्यवस्थिम् ।।
मिथः साम्नादयो भिन्ना गोत्वाभिन्नास्तथाऽपि ते ।। ४९ ।।
भिन्नाभिन्नात्मना यद्वत्स्थूलेष्वर्थेषु दृश्यते ।।
सूक्ष्मेष्वपि तथा विद्यादनुमानबलाद्बुधः ।। ५० ।।
परपक्षे न दृष्टान्तः कश्चिदप्युपलभ्यते ।।
भिन्नाभिन्नात्मकं तस्मात्सर्वं वस्त्विति निश्चयः ।। ५१ ।।
अनुमानैकसिद्धत्वाद्भिन्नाभिन्नात्मवस्तुनः ।।
आगमेनात्र किं कार्यं लिङ्गसिद्धानुवादिना ।। ५२ ।।
न चाऽऽगमस्य तात्पर्यमेवंभूतेस्ति वस्तुनि ।।
अस्थूलं नेति नेतीति ज्ञाताज्ञातहुतेस्तथा ।। ५३ ।।
विशेषात्मनिषेधाय तथा सामान्यरूपिणः ।।
क्षुरविश्वंभरौ श्रुत्या दृष्टान्तौ प्रतिपादितौ ।। ५४ ।।
अन्त्या विशेषा दृष्टान्तः परपक्षेऽपि विद्यते ।।
त्वत्पक्ष एव दृष्टान्तो यथा नास्ति तथोच्यते ।। ५५ ।।
निःसामान्या विशेषाः स्युर्गोता तेभ्यो न चेद्धिरुक् ।।
अथ व्यावर्तते तेभ्यो गोत्वं ते खण्डवद्भवेत् ।। ५६ ।।
व्यावृत्तं यदि भिन्नेभ्यस्त्वयाऽभिन्नगिरोच्यते ।।
व्यावृत्तं न विशेषश्चेत्यहो विद्याविचेष्टितम् ।। ५७ ।।
अव्यावृत्तं विशेषेभ्यस्त्वथ सामान्यमुच्यते ।।
सामान्यस्य विशेषत्वाद्विशेषा एव केवलाः ।। ५८ ।।
ऩ ह्याभिन्नधिया गोत्वं विशेषेषु प्रतीयते ।।
विशेषमात्रनिष्ठत्वाद्भिन्नाभिन्नं किमुच्यते ।। ५९ ।।
अभेदः किं तयोर्योगः किं वैकात्म्यमभिन्नता ।।
नाभेदो मेषयोर्योगे यथा भिन्नौ तथा युतौ ।। ६० ।।
व्यामिश्रं यदि वा शुद्धं गोत्वं भेदेषु गम्यते ।।
नोभयत्रप्यभिन्नत्वमसाधारण्यसंस्थितेः ।। ६१ ।।
भेदेषु चोपयुक्तं तद्गोत्वं यद्वा पृथक्स्थितम् ।।
सामान्यं वा विशेषो वा कोऽनयोरभिधीयताम् ।। ६२ ।।
उपयुक्तं विशेषत्वादितरस्याप्यनन्वयात् ।।
भिन्नाभिन्नात्मतां नैति द्वैरूप्यासंभवात्तयोः ।। ६३ ।।
वस्तुवृत्तं न सामान्यं न विशेषस्तथैव च ।।
अपेक्षामात्रतः सिद्धेर्व्योम्नि कार्ष्ण्योदिवृत्तवत् ।। ६४ ।।
प्रत्यभिज्ञानतोऽभेदः खण्डमुण्डस्थगोत्वयोः ।।
एकाधिकरणज्ञानात्खण्डाद्यैस्तद्विभिन्नता ।। ६५ ।।
भिन्नाधिकरणज्ञानान्नैवमप्यभिदा तयोः ।।
सामान्येऽभिन्नधीर्यस्माद्भिन्नेष्वेव तु भिन्नधीः ।। ६६ ।।
प्रत्यक्षेणानुपात्तत्वान्न स्मृतिस्तदितीक्षणम् ।।
न हि प्रत्यक्षतोऽप्राप्तं स्मर्यते वस्तु किंचन ।। ६७ ।।
सामानाधिकरण्यस्य विभिन्नार्थव्यपाश्रयात् ।।
अभेदधीः कथं तत्र विशेषणविशेष्ययोः ।। ६८ ।।
अभिन्नवचसा भिन्नप्रतिषेधोऽभिधीयते ।।
प्राप्तस्य भिन्नरूपस्य शून्यताऽतः प्रसज्यते ।। ६९ ।।
वचो भेदनिषेधं चेन्न कुर्याद्भेदवाक्यवत् ।।
भिन्नाभिन्नात्मतापक्षहानिरेवं प्रसज्यते ।। ७० ।।
तक्रकौण्डिन्यन्न्वयायो न चेहाप्यवसीयते ।।
उत्सर्गानवकाशत्वाच्छून्यतैवात् आपतेत् ।। ७१ ।।
भिन्नौ जातिगुणौ द्रव्यात्स्वानुभूत्यनुरोधतः ।।
तद्विरोधदभिन्नत्वं कथं मानात्प्रतीयते ।। ७२ ।।
अभिन्नं सद्विभिन्नत्वं न कथंचित्प्रपद्यते ।।
स्वाश्रयात्वादभिन्नस्य कुतोऽस्य स्यात्पराश्रयः ।। ७३ ।।
अन्यानपेक्षं यद्यस्य वृत्तं तत्पारमार्थिकम् ।।
अन्यापेक्षं यतोऽन्यत्वं तेन तद्व्योमकार्ष्ण्यवत् ।। ७४ ।।
गोत्वसत्त्वप्रमेयत्ववस्तुत्वादीनि भिन्नवत् ।।
समान्यानीह खण्डादौ तेनान्योन्यविरुद्धता ।। ७५ ।।
यदेकं तन्न नानेति नाना नैकमिति प्रमा।।
योऽनुभूतिविरोध्यर्थः स कथं स्थाप्यते बलात् ।। ७६ ।।
भेदाः सामान्यतां यान्ति सामान्यं भेदतां यदिः ।।
लोकप्रसिद्धिवाधः स्यात्स चापि स्यादनर्थकः ।। ७७ ।।
सामान्यं च विशेषश्च द्रव्यतन्रौ मतौ यदि ।।
असामान्यविशेषात्मद्रव्यवत्प्राप्नुतश्च तौ ।। ७८ ।।
गुणतन्त्रं यदा द्रव्यं प्रसिद्धेर्बाधनं तदा ।।
एकस्यानेकतापत्तिर्द्रव्यस्यापि प्रसज्यते ।। ७९ ।।
द्रव्येणैवाभिसंबन्धाद्गुणानां न परस्परम् ।।
अन्योन्यानभिसंबन्धान्न विशेषस्तथेतरत् ।। ८० ।।
सामान्येतरतो भिन्नं द्रव्यं चेद्भवतो मतम् ।।
तन्निषेधेन तत्सिद्धेः कथं स्यात्तदभिन्नता ।। ८१ ।।
अथाभिन्नं मतं ताभ्यां द्रव्यस्यापह्नवस्ततः ।।
न विशेषो न सामान्यमन्योन्यासंगतेर्भवेत् ।। ८२ ।।
भिन्नाभेदादभिन्नस्य भेदः स्यात्पिण्डवद्ध्रुवम् ।।
पिण्डश्च सर्वगस्तद्वद्गोत्वाभेदात्प्रसज्य ते ।। ८३ ।।
अन्योन्याव्यतिरेकित्वादैकात्म्यं प्राप्नुयात्तयोः ।।
इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्ति के प्रथमाध्यायस्य पञ्चमं सप्तान्नब्राह्मणम् ।। ५ ।।
ततः प्रत्यक्षबाधः स्यात्तद्भेदो हि तदाश्रयः ।। ८४ ।।
व्यस्ताभेदात्समस्तोऽर्थो व्यस्तवन्न मनागपि ।।
समस्ताकरवज्ज्ञानं कुर्यात्प्रत्यक्षबाधतः ।। ८५ ।।
व्यस्ताभेदेऽपि चेत्कुर्यात्समस्तधिषणां बलात् ।।
व्यस्तात्मनाऽसमस्तोऽपि कुर्यात्प्लुषिधियं गिरिः ।। ८६ ।।
असाधारणरूपेण भेदो जगति निश्चितः ।।
साधारण्यं तयोर्मानात्समस्तव्यस्तयोः कुतः ।। ८७ ।।
सर्वाभेदाच्च सर्वस्य रज्ज्वां सर्पादिबुद्धयः ।।
इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्ति के प्रथमाध्यायस्य पञ्चमं सप्तान्नब्राह्मणम् ।। ५ ।।
रज्जुबुद्धिवदेव स्युस्तद्धीश्चाप्यहिबुद्धिवत् ।। ८८ ।।
निषेधविधिहेतूनां सर्वेषां सर्ववस्तुषु।।
समाप्तेरधिकाराणामप्रवृत्तिः प्रसज्यते ।। ८९ ।।
अभावमानक्लृप्त्यर्थो यश्चाऽऽयासः कृतो महान् ।।
निष्फलः सोऽभिसंवृत्तो भिन्नाभइन्नाव्यवस्थितौ ।। ९० ।।
स्वविशेषानुरोधित्वं सामान्यानां मतं यदि ।।
समस्तव्यस्ततापक्षस्तदा कुप्यति कल्पितः ।। ९१ ।।
न चापि सर्वसामान्यविशेषार्थावबुद्धये ।।
कश्चिदप्यधिकार्यस्ति कृत्स्नेऽपि जगतीदृशः ।। ९२ ।।
न वेदार्थो न चापीदृक्तर्केणाप्युपपद्यते ।।
भिन्नाभिन्नेक्षणं सर्वं यथोक्तन्यायवर्त्मना ।। ९३ ।।
इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके प्रथमाध्यायस्य षष्ठं ब्राह्मणम्
चत्वार्येव सहस्राणि श्लोकानां द्वे शते तथा ।
श्लोकाः पञ्चदशान्ये च तृतीयस्यैष संग्रहः ।।
इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्य श्रीसुरेश्वराचार्यविरचिते बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके प्रथमोऽध्यायः