आख्यायिकाया यथाश्रुतमर्थमाक्षिपति –

नन्विति ।

यथा पुरुषाश्चेतनावन्तो विवदमानाः स्पर्धन्ते तथा वागादयोऽचेतनाः स्वकीयश्रेष्ठत्वसिद्ध्यर्थं विप्रतिपन्ना मिथः स्पर्धेरन्निति नैव युक्तमचेतनेषु स्पर्धादेरदर्शनादित्यर्थः ।

किं च वाग्व्यतिरिक्तानामन्योन्यं वचनमेवनुचितं वचनस्य वाग्व्यापारत्वादित्याह –

न हीति ।

किञ्च वागादीनां देहादपसर्पणाद्ययुक्तमचेतनत्वादित्याह –

तथेति ।

वाशब्दो न हीत्यस्यानुकर्षणार्थः ।

अग्न्यादयश्चेतनावत्यो देवतास्ताभिरधिष्ठितत्वात्तादात्म्याभिप्रायेण वागादीनां चेतनावत्त्वसम्भवाद्वदनादि व्यवहारः सम्भवतीत्यग्निर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविशदित्यादिश्रुतिमनुसृत्योत्तरमाह –

तत्रेति ।

एकस्मिन्देहेऽनेकचेतनावतां प्रसह्य विरुद्धानेकाभिप्रायानुविधायित्वेन देहस्योन्मथनप्रसङ्गादक्रियत्वप्रसङ्गाद्वा नानेकचेतनाधिष्ठितत्वमेकस्य देहस्य सम्भवतीति शङ्कते –

तार्किकेति ।

किमेकशरीरमनेकचेतनाधिष्ठितं न भवति किं वा तैर्निर्णीतकर्तृ भोक्त्रधिष्ठितमिति विकल्प्याऽद्यं दूषयति –

नेति ।

अस्ति हि परमते शरीरस्य जीवाधिष्ठितस्यैवेश्वराधिष्ठितत्वं तथाचकशरीरमनेकचेतनाधिष्ठितं न भवतीति नास्ति सेश्वरवादिनां शङ्केत्यर्थः ।

संग्रहवाक्यं विवृणोति –

ये तावदिति ।

अचेतनानां चेतनाधिष्ठितानामेव प्रवृत्तिरित्यत्र दृष्टान्तमाह –

रथादिवदिति ।

द्वितीयं प्रत्याह –

न चेति ।

[यदि] कार्यकरणानामधिष्ठातृदेवता तर्हि तत्कार्यकरणानां किमधिष्ठातृदेवतान्तरमिति पृच्छति –

किं तर्हीति ।

देवताकार्यकरणानामधिष्ठातृदेवतान्तरमिष्टं चेदनवस्था स्यादिति मन्वानं प्रत्याह –

कार्यकरणवतीनामिति ।

शाकल्यब्राह्मणमनुसृत्याऽऽह –

प्राणेति ।

ननु भूयस्यो देवताः कथं तासां प्राणलक्षणैकदेवताप्रभेदत्वमत आह –

अध्यात्मेति ।

अध्यात्माधिभूताधिदैवानां भेदकोटिर्विकल्पो यासामिति विग्रहः ।

नियन्तृत्वप्रयुक्तव्यापारवत्त्वं वारयितुं विशिनष्टि –

अध्यक्षतामात्रेणेति ।

अथेश्वरस्यापि नियन्तृत्वात्कार्यकरणवत्त्वं देवतानामिव स्यादिति चेन्नेत्याह –

स हीति ।

अकरणत्वमकार्यत्वस्योपलक्षणम् ।

तत्र श्रुतिं प्रमाणयति –

अपाणीति ।

आदिपदेन च “न तस्य कार्यं करणं च विद्यत” (श्वे.उ. ६ । ८) इत्यादिम्नत्रवर्णो गृहीतः ।

सूत्रात्मा हिरण्यगर्भः सा चैका समष्टिरूपा देवता तदवस्थाभेदानां देवतानामीश्वरो नियन्तेत्युक्तं तत्र प्रमाणमाह –

हिरण्यगर्भमिति ।

आदिपदेन “हिरण्यगर्भः समवर्तत” इत्यादि गृह्यते ।

देवानामीश्वरस्य चास्मिन्देहे भोक्तृत्वाभावे कस्य भोक्तृत्वमित्यत आह –

भोक्तेति ।

तद्विलक्षणो देवतेश्वराभ्यां व्यावृत्त इति यावत् ।

वागादिशब्दवाच्याश्चेतनावत्यो देवता इति स्वीकृत्याऽऽख्यायिकायाः स्वार्थनिर्वृत्त्यर्थमुक्तमिदानीं तस्यास्तात्पर्यमाह –

वागादीनां चेति ।

कल्पनाप्रयोजनमाह –

विदुष इति ।

यथोक्तां कल्पनां दृष्टान्तेन स्पष्टयति –

यथेत्यादि ।

तेनोक्ता इत्युक्तमेव व्यनक्ति –

एकैकश्येनेति ।

विदुष इत्यादिनोक्तं प्रयोजनं प्रकटयति –

कथं नामेति ।

विद्वान्प्राणश्रेष्ठतां कथं नाम प्रतिपद्येतेति सम्बन्धः ।

प्रतिपत्तिप्रकारं संक्षिपति –

वागादीनामिति ।

फलवती कल्पनेति शेषः ।

दृष्टेऽप्यर्थे श्रुतिमनुग्राहकत्वेन दर्शयति –

तथा चेति ॥१५॥