उन्नतेषु समुद्रादिव्यतिरिक्तेषु प्रदेशेष्विति यावत् । त इत्यनुशयिनो निर्दिश्यन्ते । इहेति पृथिवी कथ्यते । कथमस्मिन्वाक्ये बहुवचनेनानुशयिनां बहूक्त्या निर्देशः कृतस्तत्राऽऽह –
क्षीणकर्मणामिति ।
कथं तर्हि मेघो भूत्वा प्रवर्षतीत्यादावेकवचननिर्देशस्तत्राऽऽह –
मेघादिष्विति ।
ये पूर्वे मेघादयो नभोन्तास्तेषु प्रत्येकमभिमानिदेवतानामेकरूपत्वात्तदुपश्लिष्टानामनुशयिनामप्येकवचनेन निर्देशो युक्त इत्यर्थः ।
अतो वै खल्वित्यादिवाक्यं व्याचष्टे –
यस्मादिति ।
अनुशयिनां दुःशकं निःसरणमित्युक्तं प्रपञ्चयति –
यत इत्यादिना ।
मकरादिभिर्भक्षितानामनुशयिनां तेभ्यस्तत्समानजातीयत्वेन समुद्भवो भविष्यतीति चेन्नेत्याह –
तेऽपीति ।
मकरादयोऽपि जलचारिभिरन्यैर्भक्ष्यन्ते तथा च समुद्रे पतितानामनुशयिनां तत्रैव लयः स्यादित्यर्थः ।
नन्वेवमनुशयिनः समुद्रे लीना न ततः पुनरुद्धर्तुं शक्यन्ते तथा च कृतविनाशः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
जलधरैरिति ।
समुद्राम्भोभिरिति तृतीया सहार्थे ।
तर्हि सर्पव्याघ्रोपभुक्तानामनुशयिनां तत्समानजातीयदेहभोगः स्यादिति चेन्नेत्याह –
भक्षिताश्चेति ।
यैस्तर्हि सर्पादयो भक्ष्यन्ते तेभ्यस्तत्समानजातीयत्वेनानुशयिनामुद्भवः स्यादिति चेन्नेत्याह –
तेऽपीति ।
तथाऽपि यथोक्तरीत्या परिवर्तनात्ते रेतःसिग्योगमपि यदा कदाचित्प्रपद्येरन्निति चेन्नेत्याह –
कदाचिदिति ।
तथाऽपि भक्ष्येषु जातानां रेतःसिग्योग सुलभः स्यादिति चेन्नेत्याह –
भक्ष्येष्वपीति ।
इतिशब्दो यच्छब्देन पूर्वेण सम्बध्यते ।
पूर्वमतःशब्दो हेतुपरतया व्याख्यातः संप्रति व्रीह्याद्यवधिवाचकत्वेन तं व्याचष्टे –
अथवेति ।
दुर्निष्प्रपततरमिति तकारसहिते पाठे सति विवक्षितमर्थमाह –
व्रीहियवादीति ।
तत्र हेतुमाह –
यस्मादिति ।
तर्हि तेषामन्तराले विशीर्णानां देहभागित्वाभावादनुशयवैयर्थ्यमित्याशङ्क्याऽऽह –
कदाचिदिति ।
काकतालीयया वृत्त्या यादृच्छिकन्यायेनेति यावत् ।
अनुशयाख्यस्य कर्मणो भाविदेहारम्भार्थत्वान्मुख्यं प्रश्नपूर्वकं विवृणोति –
कथमित्यादिना ।
अनुशयिनो रेतःसिगाकारभाक्त्वे हेतुमाह –
रेतस इति ।
तस्य रेतःसिगाकृत्या तदंशेन भावितत्वात्संस्कृतत्वात्तदङ्गसम्भूतत्वात्तद्रूपेण गर्भाशयमनुप्रविष्टोऽनुशयी रेतःसिगाकृतिर्भवतीत्यर्थः ।
रेतसो रेतःसिगङ्गसमुत्थत्वे प्रमाणमैतरेयकश्रुतिरित्याह –
सर्वेभ्य इति ।
रेतोरूपेण गर्भाशयं प्रविष्टस्य रेतःसिगाकारत्वमुक्तं निगमयति –
अत इति ।
अनुशयिनो रेतःसिगाकारत्वे लौकिकानुभवमनुकूलयति –
तथा हीति ।