कार्यकारणपरिवेष्टितौ विश्वतैजसावुक्तौ कारणमात्रबद्धश्च प्राज्ञो व्याख्यातः संप्रत्यशरीरं तुरीयमुपदेष्टुं सशरीरतां निन्दति –
मघवन्निति ।
शरीरवदात्मनोऽपि विनाशित्वमवस्थाविशेषे दर्शितमित्याशङ्क्याऽऽह –
यन्मन्यस इति ।
सशरीरो विशेषविज्ञानवान्भवत्यशरीरस्य तु विशेषविज्ञानाभावाद्विनाशभ्रमो न पुनरसौ वस्तुतो विनश्यति स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यत इति संप्रसादस्याविनाशित्ववचनादित्यभिप्रेत्य कारणमेव स्पष्टयन्नक्षराणि व्याचष्टे –
यदिदमित्यादिना ।
ननु मर्त्यमित्येतावतैव मृत्युव्याप्तत्वे शरीरस्य सिद्धे किमित्यात्तं मृत्युनेति पुनरुच्यते तत्राऽऽह –
कदाचिदेवेति ।
वैराग्यार्थं विशेषवचनमित्युक्तं यत्तदेव वैराग्यं किमर्थमित्याशङ्क्याऽऽह –
कथमिति ।
निवर्तने विशेषवचनं फलवदिति शेषः ।
तदस्येत्यत्र तच्छब्दार्थमाह –
शरीरमित्यत्रेति ।
मघवन्नित्यादिवाक्यं सप्तम्यर्थः । त्रिस्थानतया जाग्रत्स्वप्नसुषुप्ताख्यस्थानत्रयसम्बन्धित्वेनेति यावत् । अमृतत्वं षडूर्मिवर्जितत्वम् । अशरीरत्वं स्वाभाविकसावयवत्वादिराहित्यम् । आत्मनोऽधिष्ठानमित्यत्र भोगेत्यपेक्षितपूरणं कृतम् ।
भोक्तृभोगायतनं शरीरमिति विशेषणार्थमुक्त्वा तस्यैवार्थान्तरमाह –
आत्मनो वेति ।
अधिष्ठानं जनयितुस्तस्योपलब्धेरधिकरणमिति यावत् ।
अधिष्ठानशब्दस्यार्थान्तरमाह –
जीवरूपेणेति ।
उत्तरवाक्यस्थं सशरीरशब्दं व्याचष्टे –
यस्येति ।
ईदृशं मर्त्यत्वादिविशेषणवदित्यर्थः । तद्यथोक्तं शरीरमधिष्ठितमनेनेति व्युत्पत्त्या तदधिष्ठितः स तद्रूपः पुरुष इत्यर्थः ।
तस्यैव संपिण्डितमर्थमाह –
तद्वानिति ।
उक्तेऽर्थे विशेषणं पातयति –
सशरीर इति ।
अशरीरस्य कथं सशरीरत्वमित्याशङ्क्याऽऽह –
अशरीरेति ।
अविवेकतः सशरीरो भवतीति पूर्वेण सम्बन्धः । यतः सशरीरोऽत एव प्रियाप्रियाभ्यामात्तो वै पुरुष इति योजना ।
वैशब्दार्थमाह –
प्रसिद्धमिति ।
एतच्छब्दार्थमेवोत्तरवाक्यव्याख्यानेन स्फोरयति –
सशरीरस्येति ।
तौ ममेति मन्यमानस्य सतः स्वस्य तयोः संततिरूपयोरपहतिर्नास्तीति सम्बन्धः । प्रियाप्रिययोः स्वारस्येन विनाशोऽस्ति क्षणिकत्वादित्याशङ्क्य संततिरूपयोरित्युक्तम् । इतिशब्दो वाक्यसमाप्त्यर्थः ।
अजस्य देहसम्बन्धद्वारा संसारित्वमुक्त्वा तस्यैव विद्यावतो देहनिवृत्तिद्वारेण मुक्तिं दर्शयति –
तं पुनरिति ।
मुक्ते पुंसि प्रियाप्रिययोर्मिलितयोरस्पर्शेऽप्येकैकस्य स्पर्शः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह –
स्पृशिरिति ।
प्रत्येकं सम्बन्धमभिनयति –
प्रियमिति ।
समस्ततया श्रुतस्यानेकस्य प्रत्येकं क्रियासम्बन्धे दृष्टान्तमाह –
नेति ।
प्रियाप्रिययोर्मुक्तात्मन्यसंस्पर्शं पातनिकापूर्वकं कैमुतिकन्यायेन दर्शयति –
धर्माधर्मेति ।
तत्रेत्यशरीरताख्यं स्वरूपमुच्यते ।