ఆనన్దగిరిటీకా

దృష్టిం మయి విశిష్టార్థాం కృపాపీయూషవర్షిణీమ్ ।
హేరమ్బ దేహి ప్రత్యూహక్ష్వేడవ్యూహనివారిణీమ్ ॥ ౧ ॥ యద్వక్త్రపఙ్కేరుహసమ్ప్రసూతం నిష్ఠామృతం విశ్వవిభాగనిష్ఠమ్ ।
సాధ్యేతరాభ్యాం పరినిష్టితాన్తం తం వాసుదేవం సతతం నతోఽస్మి ॥ ౨ ॥ ప్రత్యఞ్చమచ్యుతం నత్వా గురూనపి గరీయసః ।
క్రియతే శిష్యశిక్షాయై గీతాభాష్యవివేచనమ్ ॥ ౩ ॥

కర్మనిష్ఠాజ్ఞాననిష్ఠేత్యుపాయోపేయభూతం నిష్ఠాద్వయమధికృత్య ప్రవృత్త గీతాశాస్త్రం వ్యాచిఖ్యాసుర్భగవాన్ భాష్యకారో విఘ్నోపప్లవోపశమనాదిప్రయోజనప్రసిద్ధయే ప్రామాణికవ్యవహారప్రమాణకమిష్టదేవతాతత్త్వానుస్మరణం మఙ్గలాచరణం సమ్పాదయన్ అనవశేషేణేతిహాసపురాణయోర్వ్యాచిఖ్యాసితగీతాశాస్త్రేణైకవాక్యతామభిప్రేత్య పౌరాణికశ్లోకమేవాన్తర్యామివిషయముదాహరతి –

నారాయణ ఇతి ।

‘ఆపో నారా ఇతి ప్రోక్తా ఆపో వై నరసూనవః ।
అయనం తస్య తాః పూర్వం తేన నారాయణః స్మృతః ॥ ’ [మనుః ౧.౧౦] ఇతి స్మృతిసిద్ధః స్థూలదృశాం నారాయణశబ్దార్థః । సూక్ష్మదర్శినః పునరాచక్షతే – నరశబ్దేన చరాచరాత్మకం శరీరజాతముచ్యతే । తత్ర నిత్యసన్నిహితాశ్చిదాభాసా జీవా నారా ఇతి నిరుచ్యన్తే । తేషామయనమాశ్రయో నియామకోఽన్తర్యామీ నారాయణ ఇతి । యమధికృత్యాన్తర్యామిబ్రాహ్మణం శ్రీనారాయణాఖ్యం మన్త్రామ్నాయం చాధీయతే । తదనేన శాస్త్రప్రతిపాద్యం విశిష్టం తత్త్వమాదిష్టం భవతి ।

నను పరస్యాఽఽత్మనో మాయాసమ్బన్ధాదన్తర్యామిత్వం శాస్త్రప్రతిపాద్యత్వం చ వక్తవ్యమ్ । అన్యథా కూటస్థాసఙ్గావిషయాద్వితీయస్య తదయోగాత్ । తథా చ శుద్ధతాసిద్ధౌ కథం యథోక్తా పరదేవతా శాస్త్రాదావనుస్మర్యతే ? శుద్ధస్య హి తత్త్వస్యానుస్మరణమభీష్టఫలవదభీష్టమ్ । తత్రాహ –

పరోఽవ్యక్తాదితి ।

అవ్యక్తమ్ అవ్యాకృతం మాయేత్యనర్థాన్తరమ్ । తస్మాత్ పరో – వ్యతిరిక్త స్తేనాసంస్పృష్టోఽయం పరః, ‘అక్షరాత్ పరతః పరః’ (ము. ఉ. ౨-౧-౨) ఇతి శ్రుతేర్గృహీతః । తత్త్వతో మాయాసమ్బన్ధాభావేఽపి కల్పనయా తదీయసఙ్గతిమఙ్గీకృత్యాన్తర్యామిత్వాదికమున్నేయమ్ ।

యస్మాదీశ్వరస్య వ్యతిరేకో వివక్షితస్తస్మిన్నవ్యక్తే సాక్షిసిద్ధేఽపి, కార్యలిఙ్గకమనుమానముపన్యస్యతి –

అణ్డమితి ।

అపఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతాత్మకం హైరణ్యగర్భం తత్త్వమణ్డమిత్యభిలప్యతే । తదవ్యక్తాత్ పూర్వోక్తాదుత్పద్యతే । ప్రసిద్ధా హి శ్రుతిస్మృతివాదేషు హిరణ్యగర్భస్య మూలకారణాదుత్పత్తిః । తథా చ కార్యలిఙ్గాదవ్యక్తాదభివ్యక్తిరిత్యర్థః ।

హిరణ్యగర్భే శ్రుతిస్మృతిసమధిగతేఽపి కార్యలిఙ్గకమనుమానమస్తీతి మన్వానో విరాడుత్పత్తిముపదర్శయతి –

అణ్డస్యేతి ।

ఉక్తస్యాణ్డస్య హిరణ్యగర్భాభిధానీయస్యాన్తరిమే భూరాదయో లోకా విరాడాత్మకా వర్తన్తే । కార్యం హి కారణస్యాన్తర్భవతి । తేన హిరణ్యగర్భాన్తర్భూతా భూరాదయో లోకా విరాడాత్మానస్తేన సృష్టా ఇతి తల్లిఙ్గాద్ధిరణ్యగర్భసిద్ధిరిత్యర్థః ।

లోకానేవ పఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతాత్మకవిరాడాత్మత్వేన వ్యుత్పాదయతి –

సప్తద్వీపేతి ।

‘సా పృథివ్యభవత్’ [బృ.ఉ. ౧.౨.౨] ఇతి శ్రుతౌ విరాజో జన్మ సఙ్కీర్తితమిత్యఙ్గీకారాదశేషద్వీపోపేతా పృథివీత్యనేన సర్వలోకాత్మకో విరాడేవోచ్యతే । చశబ్దేన విరాజో హి హిరణ్యగర్భే పూర్వోక్తాణ్డాత్మన్యన్తర్భావాత్ , తతః సమ్భవోఽనుకృష్యతే । పరమాత్మా హి స్వాజ్ఞానద్వారా జగదశేషముత్పాద్య స్వాత్మన్యేవాన్తర్భావ్యాఖణ్డైకరససచ్చిదానన్దాత్మనా స్వే మహిమ్ని తిష్ఠతీత్యర్థః । అత్ర చ నారాయణశబ్దేనాభిధేయముక్తమ్ । నరా ఎవ నారా జీవాః, త్వమ్పదవాచ్యాః, తేషామయనమధిష్ఠానం తత్పదవాచ్యం పరం బ్రహ్మ । తథా చ కల్పితస్యాధిష్ఠానాతిరిక్తస్వరూపాభావాద్వాచ్యస్య కల్పితత్వేఽపి లక్ష్యస్య బ్రహ్మమాత్రత్వాద్బ్రహ్మాత్మైక్యం విషయోఽత్ర సూచ్యతే । తేనార్థాద్విషయవిషయిభావః సమ్బన్ధోఽపి ధ్వనితః । పరోఽవ్యక్తాదిత్యనేన మాయాసంస్పర్శాభావోక్త్యా సర్వానర్థనివృత్త్యా పరమానన్దావిర్భావలక్షణో మోక్షో వివక్షితః । తేన చ తత్కామస్యాధికారో ద్యోతితః । పరిశిష్టేన తు, శబ్దేన వస్తునో వాస్తవమద్వితీయత్వమావేదితమ్ । తేన చ వస్తుద్వారా పరమవిషయవం తజ్జ్ఞాననిష్ఠాయాస్తదుపాయభూతకర్మనిష్ఠాయాశ్చావాన్తరవిషయత్వమిత్యర్థాదుక్తమిత్యవధేయమ్ ॥ ౧ ॥