అతీతసన్దర్భస్యేత్థమక్షరోత్థమర్థం వివక్షిత్వా తస్మిన్నేవ వాక్యవిభాగమవగమయతి -
దృష్ట్వా త్వితి ।
‘ధర్మక్షేత్రే కురుక్షేత్రే’ (భ. భ. గీ. ౧-౧) ఇత్యాదిరాద్యశ్లోకస్తావదేకం వాక్యమ్ । శాస్రస్య కథాసమ్బన్ధపరత్వేన పర్యవసానాత్ । ‘దృష్ట్వా’ (భ. భ. గీ. ౧-౨) ఇత్యారభ్య యావత్ ‘తూష్ణీం బభూవ హ’ (భ. భ. గీ. ౨-౯) ఇతి తావచ్చైకం వాక్యమ్ । ఇత ఆరభ్య ‘ఇదం వచః’ (భ. భ. గీ. ౨-౧౦) ఇత్యేతదన్తో గ్రన్థో భవత్యపరం వాక్యమితి విభాగః ।
నను - ఆద్యశ్లోకస్య యుక్తమేకవాక్యత్వమ్ , ప్రకృతశాస్రస్య మహాభారతేఽవతారావద్యోతిత్వాత్ , అన్తిమస్యాపి సమ్భవత్యేకవాక్యత్వమర్జునాశ్వాసార్థతయా ప్రవృత్తత్వాత్ , తన్మధ్యమస్య తు కథమేకవాక్యత్వమిత్యాశఙ్క్యార్థైకత్వాదిత్యాహ -
ప్రాణినామితి ।
శోకః - మానసస్తాపః, మోహః - వివేకాభావః । ఆదిశబ్దస్తదవాన్తరభేదార్థః । స ఎవ సంసారస్య దుఃఖాత్మనో బీజభూతో దోషః, తస్యోద్భవే కారణమహఙ్కారో మమకారః తద్ధేతురవిద్యా చ తత్ప్రదర్శనార్థత్వేనేతి యోజనా ।
సఙ్గృహీతమర్థం వివృణోతి -
తథా హీతి ।
రాజ్యం - రాజ్ఞః కర్మ పరిపాలనాది । పూజార్హా గురవః - భీష్మద్రోణాదయః । పుత్రాః - స్వయముత్పాదితాః సౌభద్రాదయః । సమ్బన్ధాన్తరమన్తరేణ స్నేహగోచరా గురుపుత్రప్రభృతయో మిత్రశబ్దేనోచ్యన్తే । ఉపకారనిరపేక్షతయా స్వయముపకారిణో హృదయానురాగభాజో భగవత్ప్రముఖాః సుహృదః । స్వజనాః - జ్ఞాతయో దుర్యోధనాదయః । సమ్బన్ధినః - శ్వశురస్యాలప్రభృతయో ద్రుపదధృష్టద్యుమ్నాదయః । పరమ్పరయా పితృపితామహాదిష్వనురాగభాజో రాజానో బాన్ధవాః । తేషు యథోక్తం ప్రత్యయం నిమిత్తీకృత్య యః స్నేహో యశ్చ తైః సహ విచ్ఛేదో, యచ్చైతేషాముపఘాతే పాతకం యా చ లోకగర్హా సర్వం తన్నిమిత్తం యయోరాత్మనః శోకమోహయోస్తావేతౌ సంసారబీజభూతౌ ‘కథమ్ ? ‘ (భ. గీ. ౨. ౪) ఇత్యాదినా దర్శితావిత్యర్థః ।
కథం పునరనయోః సంసారబీజయోరర్జునే సమ్భావనోపపద్యతే ? న హి ప్రథితమహామహిమ్నో వివేకవిజ్ఞానవతః స్వధర్మే ప్రవృత్తస్య తస్య శోకమోహావనర్థహేతూ సమ్భావితావిత్యాశఙ్క్య, వివేకతిరస్కారేణ తయోర్విహితాకరణప్రతిషిద్ధాచరణకారణత్వాదనర్థాధాయకయోరస్తి తస్మిన్ సమ్భావనేత్యాహ
శోకమోహాభ్యామితి ।
భిక్షయా జీవనం ప్రాణధారణమ్ । ఆదిశబ్దాత్ అశేషకర్మసంన్యాసలక్షణం పారివ్రాజ్యమాత్మాభిధ్యానమిత్యాది గృహ్యతే ।
కిఞ్చ అర్జునే దృశ్యమానౌ శోకమోహౌ సంసారబీజం, శోకమోహత్వాత్ , అస్మదాదినిష్ఠశోకమోహవత్ , ఇతి ఉపలబ్ధౌ శోకమోహౌ ప్రత్యేకం పక్షీకృత్యానుమాతవ్యమిత్యాహ -
తథా చేతి ।
శోకమోహాదీత్యాదిశబ్దేన మిథ్యాభిమానస్నేహగర్హాదయో గృహ్యన్తే । స్వభావతః చిత్తదోషసామర్థ్యాదిత్యర్థః ।
అస్మదాదీనామపి స్వధర్మే ప్రవృత్తానాం విహితాకరణాద్యభావాత్ న శోకాదేః సంసారబీజతేతి దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలతేతి చేత్ , తత్రాహ -
స్వధర్మ ఇతి
కాయాదీనామిత్యాదిశబ్దాదవశిష్టానీన్ద్రియాణ్యాదీయన్తే । ఫలాభిసన్ధిః - తద్విషయోఽభిలాషః । కర్తృత్వభోక్తృత్వాభిమానః - అహఙ్కారః ।
ప్రాగుక్తప్రకారేణ వాగాదివ్యాపారే సతి కిం సిధ్యతి ? తత్రాహ -
తత్రేతి ।
శుభకర్మానుష్ఠానేన ధర్మోపచయాదిష్టం దేవాదిజన్మ, తతః సుఖప్రాప్తిః, అశుభకర్మానుష్ఠానేన అధర్మోపచయాదనిష్టం తిర్యగాదిజన్మ, తతో దుఃఖప్రాప్తిః, వ్యామిశ్రకర్మానుష్ఠానాదుభాభ్యాం ధర్మాధర్మాభ్యాం మనుష్యజన్మ, తతః సుఖదుఃఖే భవతః । ఎవమాత్మకః సంసారః సన్తతో వర్తత ఇత్యర్థః ।
అర్జునస్యాన్యేషాం చ శోకమోహయోః సంసారబీజత్వముపపాదితముపసంహరతి -
ఇత్యత ఇతి ।
తదేవం ప్రథమాధ్యాయస్య ద్వితీయాధ్యాయైకదేశసహితస్య ఆత్మాజ్ఞానోత్థనివర్తనీయశోకమోహాఖ్యసంసారబీజప్రదర్శనపరత్వం దర్శయిత్వా, వక్ష్యమాణసన్దర్భస్య సహేతుకసంసారనివర్తకసమ్యగ్జ్ఞానోపదేశే తాత్పర్యం దర్శయతి -
తయోశ్చేతి ।
తత్ - యథోక్తం జ్ఞానమ్ , ఉపదిదిక్షుః - ఉపదేష్టుమిచ్ఛన్ భగవానాహేతి సమ్బన్ధః ।
సర్వలోకానుగ్రహార్థం యథోక్తం జ్ఞానం భగవానుపదిదిక్షతీత్యయుక్తమ్ , అర్జునం ప్రత్యేవోపదేశాత్ , ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
అర్జునమితి ।
న హి తస్యామవస్థాయామర్జునస్య భగవతా యథోక్తం జ్ఞానముపదేష్టుమిష్టమ్ , కిన్తు స్వధర్మానుష్ఠానాద్ - బుద్ధిశుద్ధ్యుత్తరకాలమిత్యభిప్రేత్యోక్తమ్ -
నిమిత్తీకృత్యేతి ।