ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಏವಂ ಪ್ರವರ್ತಿತಂ ಚಕ್ರಂ ನಾನುವರ್ತಯತೀಹ ಯಃ
ಅಘಾಯುರಿಂದ್ರಿಯಾರಾಮೋ ಮೋಘಂ ಪಾರ್ಥ ಜೀವತಿ ॥ ೧೬ ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ಅಜ್ಞೇನ ಅಧಿಕೃತೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ ಕರ್ಮೇತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃಪ್ರಾಕ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಾಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಕರ್ಮಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನಮ್ ಅಧಿಕೃತೇನ ಅನಾತ್ಮಜ್ಞೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವೇತ್ಯೇತತ್ ಕರ್ಮಣಾಮನಾರಂಭಾತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೪) ಇತ್ಯತ ಆರಭ್ಯ ಶರೀರಯಾತ್ರಾಪಿ ತೇ ಪ್ರಸಿಧ್ಯೇದಕರ್ಮಣಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೮) ಇತ್ಯೇವಮಂತೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ಯಜ್ಞಾರ್ಥಾತ್ ಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮೋಘಂ ಪಾರ್ಥ ಜೀವತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೧೬) ಇತ್ಯೇವಮಂತೇನಾಪಿ ಗ್ರಂಥೇನ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಮ್ ಅಧಿಕೃತಸ್ಯ ಅನಾತ್ಮವಿದಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ಬಹು ಕಾರಣಮುಕ್ತಮ್ತದಕರಣೇ ದೋಷಸಂಕೀರ್ತನಂ ಕೃತಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ಏವಂ ಪ್ರವರ್ತಿತಂ ಚಕ್ರಂ ನಾನುವರ್ತಯತೀಹ ಯಃ
ಅಘಾಯುರಿಂದ್ರಿಯಾರಾಮೋ ಮೋಘಂ ಪಾರ್ಥ ಜೀವತಿ ॥ ೧೬ ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ಅಜ್ಞೇನ ಅಧಿಕೃತೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ ಕರ್ಮೇತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃಪ್ರಾಕ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಾಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಕರ್ಮಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನಮ್ ಅಧಿಕೃತೇನ ಅನಾತ್ಮಜ್ಞೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವೇತ್ಯೇತತ್ ಕರ್ಮಣಾಮನಾರಂಭಾತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೪) ಇತ್ಯತ ಆರಭ್ಯ ಶರೀರಯಾತ್ರಾಪಿ ತೇ ಪ್ರಸಿಧ್ಯೇದಕರ್ಮಣಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೮) ಇತ್ಯೇವಮಂತೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ಯಜ್ಞಾರ್ಥಾತ್ ಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮೋಘಂ ಪಾರ್ಥ ಜೀವತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೧೬) ಇತ್ಯೇವಮಂತೇನಾಪಿ ಗ್ರಂಥೇನ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಮ್ ಅಧಿಕೃತಸ್ಯ ಅನಾತ್ಮವಿದಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ಬಹು ಕಾರಣಮುಕ್ತಮ್ತದಕರಣೇ ದೋಷಸಂಕೀರ್ತನಂ ಕೃತಮ್ ॥ ೧೬ ॥

‘ನ ಕರ್ಮಣಾಮನಾರಂಭಾತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೪) ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಜಗಚ್ಚಕ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಾನುವರ್ತನೇ ವೃಥಾ ಜೀವನಮಘಸಾಧನಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವತಾ ನಿಯತಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ಯಧಿಕೃತೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ ಕರ್ಮ, ತರ್ಹಿ ಕಿಮಿತಿ ಅಜ್ಞೇನೇತಿ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ? ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಟೇನಾಪಿ ತತ್ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವಾಧಿಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶ್ಂಕ್ಯ, ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮನುವದತಿ -

ಪ್ರಾಗಿತಿ ।

ನಹಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ವಿರೋಧಾಜ್ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೇನ ಕರ್ಮ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾನಾತ್ಮಜ್ಞೇನೈವ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧ್ಯಾದಿಪರಂಪರಯಾ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾನು್ಷ್ಠೇಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತರ್ಹಿ ‘ಯಜ್ಞಾರ್ಥಾತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೯) ಇತ್ಯಾದಿ ಕಿಮರ್ಥಂ, ನಹಿ ತತ್ರ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾ ತು ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತತ್ವಾನ್ನಾತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವೃತ್ತಮರ್ಥಾಂತರಮನುವದತಿ -

ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಮ್ - ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತವ್ಯತೋಕ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾದಾಗತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಬಹುಕಾರಣಮ್ - ಈಶ್ವರಪ್ರಸಾದೋ ದೇವತಾಪ್ರೀತಿಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿ । ದೋಷಸಂಕೀರ್ತನಂ - ‘ತೈರ್ದತ್ತಾನ್ ಅಪ್ರದಾಯ’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೧೨) ಇತ್ಯಾದಿ ॥ ೧೬ ॥