ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಸಪ್ತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಭೂಮಿರಾಪೋಽನಲೋ ವಾಯುಃ ಖಂ ಮನೋ ಬುದ್ಧಿರೇವ ಚ ।
ಅಹಂಕಾರ ಇತೀಯಂ ಮೇ ಭಿನ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಿರಷ್ಟಧಾ ॥ ೪ ॥
ಭೂಮಿಃ ಇತಿ ಪೃಥಿವೀತನ್ಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತೇ, ನ ಸ್ಥೂಲಾ, ‘ಭಿನ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಿರಷ್ಟಧಾ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ತಥಾ ಅಬಾದಯೋಽಪಿ ತನ್ಮಾತ್ರಾಣ್ಯೇವ ಉಚ್ಯಂತೇ — ಆಪಃ ಅನಲಃ ವಾಯುಃ ಖಮ್ । ಮನಃ ಇತಿ ಮನಸಃ ಕಾರಣಮಹಂಕಾರೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಬುದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಅಹಂಕಾರಕಾರಣಂ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಮ್ । ಅಹಂಕಾರಃ ಇತಿ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ವಿಷಸಂಯುಕ್ತಮನ್ನಂ ವಿಷಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಏವಮಹಂಕಾರವಾಸನಾವತ್ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಮೂಲಕಾರಣಮಹಂಕಾರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ । ಅಹಂಕಾರ ಏವ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಬೀಜಂ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ । ಇತೀಯಂ ಯಥೋಕ್ತಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಮೇ ಮಮ ಐಶ್ವರೀ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಃ ಅಷ್ಟಧಾ ಭಿನ್ನಾ ಭೇದಮಾಗತಾ ॥ ೪ ॥
ಭೂಮಿರಾಪೋಽನಲೋ ವಾಯುಃ ಖಂ ಮನೋ ಬುದ್ಧಿರೇವ ಚ ।
ಅಹಂಕಾರ ಇತೀಯಂ ಮೇ ಭಿನ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಿರಷ್ಟಧಾ ॥ ೪ ॥
ಭೂಮಿಃ ಇತಿ ಪೃಥಿವೀತನ್ಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತೇ, ನ ಸ್ಥೂಲಾ, ‘ಭಿನ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಿರಷ್ಟಧಾ’ ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ತಥಾ ಅಬಾದಯೋಽಪಿ ತನ್ಮಾತ್ರಾಣ್ಯೇವ ಉಚ್ಯಂತೇ — ಆಪಃ ಅನಲಃ ವಾಯುಃ ಖಮ್ । ಮನಃ ಇತಿ ಮನಸಃ ಕಾರಣಮಹಂಕಾರೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಬುದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಅಹಂಕಾರಕಾರಣಂ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಮ್ । ಅಹಂಕಾರಃ ಇತಿ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಮ್ । ಯಥಾ ವಿಷಸಂಯುಕ್ತಮನ್ನಂ ವಿಷಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಏವಮಹಂಕಾರವಾಸನಾವತ್ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಮೂಲಕಾರಣಮಹಂಕಾರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ । ಅಹಂಕಾರ ಏವ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಬೀಜಂ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ । ಇತೀಯಂ ಯಥೋಕ್ತಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಮೇ ಮಮ ಐಶ್ವರೀ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಃ ಅಷ್ಟಧಾ ಭಿನ್ನಾ ಭೇದಮಾಗತಾ ॥ ೪ ॥

ಭೂಮಿಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಸ್ಥೂಲಪೃಥಿವೀವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಭೂಮಿರಿತೀತಿ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ -

ಭಿನ್ನೇತಿ ।

ಪ್ರಕೃತಿಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಗಂಧತನ್ಮಾತ್ರಂ ಸ್ಥೂಲಪೃಥಿವೀಪ್ರಕೃತಿಃ, ಉತ್ತರವಿಕಾರೋ ಭೂಮಿರಿತಿ ಉಚ್ಯತೇ, ನ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಭೂಮಿಶಬ್ದವತ್ ಅಬಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತವಿಷಯತ್ವಮ್ ಆಹ -

ತಥೇತಿ ।

ತೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಮಾನಾಧಿಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ , ತನ್ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತೀನಾಮ್ ಉತ್ತರೋತ್ತರವಿಕಾರಣಾಂ ನ ವಿಶೇಷತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮನಃಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪಾತ್ಮಕಕರಣವಿಷಯತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ಮನ ಇತೀತಿ ।

ನ ಖಲು ಅಹಂಕಾರಾಭಾವೇ ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪಯೋಃ ಅಸಂಭವಾತ್ ತದಾತ್ಮಕಂ ಮನಃ ಸಂಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿಶ್ಚಯಲಕ್ಷಣಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಬುದ್ಧಿಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಕಕರಣವಿಷಯತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ಬುದ್ಧಿರಿತೀತಿ ।

ನ ಹಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸಮಷ್ಟಿಬುದ್ಧಿರೂಪಮ್ ಅಂತರೇಣ ವ್ಯಷ್ಟಿಬುದ್ಧಿಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಅಭಿಮಾನವಿಶೇಷಣಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ಅಂತಃಕರಣಪ್ರಭೇದತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ -

ಅಹಂಕಾರ ಇತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಮಿತಿ - ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಥಂ ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ಅಹಂಕಾರಶಬ್ದತ್ವಮ್? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -

ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಮೂಲಕಾರಣಸ್ಯ ಅಹಂಕಾರಶಬ್ದತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ -

ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -

ಅಹಂಕಾರ ಏವೇತಿ ।

ಸತ್ಯೇವ ಅಹಂಕಾರೇ, ಮಮಾಕರೋ ಭವತಿ, ತಯೋಶ್ಚ ಭಾವೇ, ಸರ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -

ಇತೀಯಮಿತಿ ।

ಇಯಮಿತಿ ಅಪರೋಕ್ಷಾ, ಸಾಕ್ಷಿದೃಶ್ಯಾ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಐಶ್ವರೀ ತದಾಶ್ರಯಾ ತದೈಶ್ವರ್ಯೋಪಾಧಿಭೂತಾ । ಪ್ರಕ್ರಿಯತೇ ಮಹದಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಿಃ ತ್ರಿಗುಣಂ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಮತಂ ವ್ಯುದಸ್ಯತಿ -

ಮಾಯೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾಃ ತತ್ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮಯೋಗ್ಯತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯತಿ -

ಶಕ್ತಿರಿತಿ ।

ಅಷ್ಟಧೇತಿ ।

ಅಷ್ಟಭಿಃ ಪ್ರಕಾರೈಃ ಇತಿ ಯಾವತ್

॥ ೪ ॥