ತತ್ರ ಪ್ರಶ್ನತ್ರಯಂ ನಿರ್ಣೇತುಂ ಭಗವದ್ವಚನಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಅಕ್ಷರಮಿತಿ ।
‘ಕಿಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಭ. ಗೀ. ೮-೧) ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮ್ -
ಅಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಮಿತಿ ।
ತತ್ರ ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರುಪಾಧಿಕೇ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮನಿ ಅವಿನಾಶಿತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಿಮತ್ವಸಂಬಂಧಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಅಕ್ಷರಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗಮ್ ಅಂತರೇಣ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಆಶ್ರೀಯತೇ ? ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಃ ಅರ್ಥಾಂತರೇಽಪಿ ಸಂಭವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವಿಷಯನಿರಂಕುಶಪ್ರಶಾಸನಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾತ್ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅಸಂಭವಾತ್ ತಥಾವಿಧಪ್ರಶಾಸನಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಶ್ರುತಮ್ ಅಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಏತಸ್ಯೇತಿ ।
‘ರೂಢಿರ್ಯೋಗಮ್ ಅಪಹರತಿ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಓಂಕಾರೇ ವರ್ಣಸಮುದಾಯಾತ್ಮನಿ ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ರೂಢ್ಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಆಶ್ರಯಿತುಮ್ ಉಚಿತಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಓಂಕಾರಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತಿವಚನೋಪಕ್ರಮೇ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಮ್ ಅೋಂಕಾರಾಖ್ಯಮ್ ಅಕ್ಷರಮೇವ ಉತ್ತರತ್ರ ವಿಶೇಷಿತಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪರಮವಿಶೇಷಣವಿರೋಧಾತ್ ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ರಮಃ ಸಂಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಪರಮಮಿತಿ ಚೇತಿ ।
ಕಿಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ, ಉತ್ತರಂ ‘ಸ್ವಭಾವೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ । ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ತಸ್ಯೈವೇತಿ ।
ಸ್ವಕೀಯೋ ಭಾವಃ - ಸ್ವಭಾವಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಕರಣಗ್ರಾಮಃ, ಸ ಚ ಆತ್ಮನಿ ದೇಹೇ, ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವೇದ್ಯೋ ವರ್ತತೇ, ಇತಿ ಅಮುಂ ಪ್ರತಿಭಾಸಂ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯ, ಸ್ವಭಾವಪದಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ -
ಸ್ವೋ ಭಾವ ಇತಿ ।
ಏವಂ ವಿಗ್ರಹಪರಿಗ್ರಹೇ ‘ಸ್ವಭಾವೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಉಚ್ಯತೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಅಯಮ್ ಅರ್ಥೋ ನಿಷ್ಪನ್ನೋ ಭವತಿ, ಇತಿ ಅನುವಾದಪೂರ್ವಕಂ ಕಥಯತಿ -
ಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ।
ತಸ್ಯೈವ ಪರಸ್ಯ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಕ್ತಂ ನ ವಿಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ , ಇತಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -
ಪರಮಾರ್ಥೇತಿ ।
ಪರಮೇವ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ ದೇಹಾದೌ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಭಾವಮ್ ಅನುಭವತಿ ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ ‘ (ತೈ.ಉ. ೨ - ೬ - ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ. ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಕಿಂ ಕರ್ಮ’ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಉತ್ತರಮ್ ಉಪಾದತ್ತೇ -
ಭೂತೇತಿ ।
ಭೂತಾನ್ಯೇವ ಭಾವಾಃ, ತೇಷಾಮ್ ಉದ್ಭವಃ - ಸಮುತ್ಪತ್ತಿಃ, ತಾಂ ಕರೋತೀತಿ, ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ, ವಿಧಾಂತರೇಣ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ -
ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ಭಾವಃ - ಸದ್ಭಾವಃ - ವಸ್ತುಭಾವಃ । ಅತ ಏವ ಭೂತವಸ್ತೂತ್ಪತ್ತಿಕರ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ।
ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಅತ್ರಉಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ ಕರ್ಮಶಬ್ದಿತಮ್ ಇತಿ ವಿಸರ್ಗಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಯನ್ ವಿಶದಯತಿ -
ವಿಸರ್ಗ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕಥಂ ಪುನಃ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಹೇತುತ್ವೇನ ತದುದ್ಭವಕರತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ‘ಅಗ್ನೌ ಪ್ರಾಸ್ತಾಹುತಿಃ’ (ಮನು. ೩-೭೬) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಮ್ ಅನುಸ್ಮೃತ್ಯ, ಆಹ -
ಏತಸ್ಮಾದ್ಧೀತಿ
॥ ೩ ॥