ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಯೇ ತ್ವಕ್ಷರಮನಿರ್ದೇಶ್ಯಮವ್ಯಕ್ತಂ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ।
ಸರ್ವತ್ರಗಮಚಿಂತ್ಯಂ ಚ ಕೂಟಸ್ಥಮಚಲಂ ಧ್ರುವಮ್ ॥ ೩ ॥
ಯೇ ತು ಅಕ್ಷರಮ್ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಮ್ , ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ಅಶಬ್ದಗೋಚರ ಇತಿ ನ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಅತಃ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಮ್ , ಅವ್ಯಕ್ತಂ ನ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣೇನ ವ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯವ್ಯಕ್ತಂ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ಪರಿ ಸಮಂತಾತ್ ಉಪಾಸತೇ । ಉಪಾಸನಂ ನಾಮ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ಉಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಅರ್ಥಸ್ಯ ವಿಷಯೀಕರಣೇನ ಸಾಮೀಪ್ಯಮ್ ಉಪಗಮ್ಯ ತೈಲಧಾರಾವತ್ ಸಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವಾಹೇಣ ದೀರ್ಘಕಾಲಂ ಯತ್ ಆಸನಮ್ , ತತ್ ಉಪಾಸನಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮಾಹ ಉಪಾಸ್ಯಸ್ಯ — ಸರ್ವತ್ರಗಂ ವ್ಯೋಮವತ್ ವ್ಯಾಪಿ ಅಚಿಂತ್ಯಂ ಚ ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾದಚಿಂತ್ಯಮ್ । ಯದ್ಧಿ ಕರಣಗೋಚರಮ್ , ತತ್ ಮನಸಾಪಿ ಚಿಂತ್ಯಮ್ , ತದ್ವಿಪರೀತತ್ವಾತ್ ಅಚಿಂತ್ಯಮ್ ಅಕ್ಷರಮ್ , ಕೂಟಸ್ಥಂ ದೃಶ್ಯಮಾನಗುಣಮ್ ಅಂತರ್ದೋಷಂ ವಸ್ತು ಕೂಟಮ್ । ‘ಕೂಟರೂಪಮ್’ ’ ಕೂಟಸಾಕ್ಷ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ಕೂಟಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಲೋಕೇ । ತಥಾ ಚ ಅವಿದ್ಯಾದ್ಯನೇಕಸಂಸಾರಬೀಜಮ್ ಅಂತರ್ದೋಷವತ್ ಮಾಯಾವ್ಯಾಕೃತಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯತಯಾ ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೧೦) ‘ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಯತ್ ತತ್ ಕೂಟಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ ಕೂಟೇ ಸ್ಥಿತಂ ಕೂಟಸ್ಥಂ ತದಧ್ಯಕ್ಷತಯಾ । ಅಥವಾ, ರಾಶಿರಿವ ಸ್ಥಿತಂ ಕೂಟಸ್ಥಮ್ । ಅತ ಏವ ಅಚಲಮ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಚಲಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಧ್ರುವಮ್ , ನಿತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥
ಯೇ ತ್ವಕ್ಷರಮನಿರ್ದೇಶ್ಯಮವ್ಯಕ್ತಂ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ।
ಸರ್ವತ್ರಗಮಚಿಂತ್ಯಂ ಚ ಕೂಟಸ್ಥಮಚಲಂ ಧ್ರುವಮ್ ॥ ೩ ॥
ಯೇ ತು ಅಕ್ಷರಮ್ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಮ್ , ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ಅಶಬ್ದಗೋಚರ ಇತಿ ನ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಅತಃ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಮ್ , ಅವ್ಯಕ್ತಂ ನ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣೇನ ವ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯವ್ಯಕ್ತಂ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ಪರಿ ಸಮಂತಾತ್ ಉಪಾಸತೇ । ಉಪಾಸನಂ ನಾಮ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ಉಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಅರ್ಥಸ್ಯ ವಿಷಯೀಕರಣೇನ ಸಾಮೀಪ್ಯಮ್ ಉಪಗಮ್ಯ ತೈಲಧಾರಾವತ್ ಸಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವಾಹೇಣ ದೀರ್ಘಕಾಲಂ ಯತ್ ಆಸನಮ್ , ತತ್ ಉಪಾಸನಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮಾಹ ಉಪಾಸ್ಯಸ್ಯ — ಸರ್ವತ್ರಗಂ ವ್ಯೋಮವತ್ ವ್ಯಾಪಿ ಅಚಿಂತ್ಯಂ ಚ ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾದಚಿಂತ್ಯಮ್ । ಯದ್ಧಿ ಕರಣಗೋಚರಮ್ , ತತ್ ಮನಸಾಪಿ ಚಿಂತ್ಯಮ್ , ತದ್ವಿಪರೀತತ್ವಾತ್ ಅಚಿಂತ್ಯಮ್ ಅಕ್ಷರಮ್ , ಕೂಟಸ್ಥಂ ದೃಶ್ಯಮಾನಗುಣಮ್ ಅಂತರ್ದೋಷಂ ವಸ್ತು ಕೂಟಮ್ । ‘ಕೂಟರೂಪಮ್’ ’ ಕೂಟಸಾಕ್ಷ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದೌ ಕೂಟಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಲೋಕೇ । ತಥಾ ಚ ಅವಿದ್ಯಾದ್ಯನೇಕಸಂಸಾರಬೀಜಮ್ ಅಂತರ್ದೋಷವತ್ ಮಾಯಾವ್ಯಾಕೃತಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯತಯಾ ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್’ (ಶ್ವೇ. ಉ. ೪ । ೧೦) ‘ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೧೪) ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಯತ್ ತತ್ ಕೂಟಮ್ , ತಸ್ಮಿನ್ ಕೂಟೇ ಸ್ಥಿತಂ ಕೂಟಸ್ಥಂ ತದಧ್ಯಕ್ಷತಯಾ । ಅಥವಾ, ರಾಶಿರಿವ ಸ್ಥಿತಂ ಕೂಟಸ್ಥಮ್ । ಅತ ಏವ ಅಚಲಮ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಚಲಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಧ್ರುವಮ್ , ನಿತ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೩ ॥

ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಮ್ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ, ಇತ್ಯಾಹ -

ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ।

ಯತೋಽವ್ಯಕ್ತಮ್ , ಅತಃ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಮ್ , ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ನಿರುಪಾಧಿಕೇಽಕ್ಷರೇ ಕಥಮ್ ಉಪಾಸನಾ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -

ಉಪಾಸನಮಿತಿ ।

ಶಾಸ್ರತೋಽಕ್ಷರಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ, ತದುಪೇತ್ಯ, ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಉಪಗಮ್ಯ, ಆಸತೇ ತಥೈವ ತಿಷ್ಠಂತಿ - ಪೂರ್ಣಚಿದೇಕತಾನಮ್ ಅಕ್ಷರಮ್ ಆತ್ಮನಾಮೇವ ಸದಾ ಭಾವಯಂತಿ, ಇತ್ಯೇತತ್ ಇಹ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -

ಯಥೇತಿ ।

ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಮ್  ಏವ ಅಚಿಂತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಹೇತುಃ, ಇತ್ಯಾಹ -

ಯದ್ಧಿ ಇತಿ ।

ಕೂಟಸ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಉಕ್ತಾರ್ಥತ್ವಂ ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗತಃ ಸಾಧಯತಿ -

ಕೂಟರೂಪಮಿತಿ ।

ಆದಿಪದಮ್ ಅನೃತಾರ್ಥಮ್ । ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಂ ತದ್ ಅನೃತಂ ಕೂಟಶಬ್ದಿತಮ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕೂಟಶಬ್ದಸ್ಯ ಅನೃತಾರ್ಥತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ, ಯದೂ ಅನೇಕಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಬೀಜಂ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಂ ನಾನಾವಿಧದೋಷೋಪೇತಮ್ , ‘ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮ್', (ಬೃ. ಉ. ೧-೪-೭), ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಮ್’ (ಶ್ವೇ.ಉ. ೪ - ೧೦) ‘ಮಮ ಮಾಯಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೭-೧೪), ಇತ್ಯಾದೌ ಮಾಯಾಶಬ್ದಿತತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಅವಿದ್ಯಾದಿ, ತದಿಹ ಕೂಟಶಬ್ದಿತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರ ಅವಸ್ಥಾನಂ ಕೇನ ರೂಪೇಣ? ಇತ್ಯಾಶಂಕಾಯಾಮ್ ಆಹ -

ತದಧ್ಯಕ್ಷತಯಾ ಇತಿ ।

ಕೂಟಸ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಮ್ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ಆಹ -

ಅಥವೇತಿ ।

ಪೂರ್ವಮ್ ಉಪಜೀವ್ಯ ಅನಂತರವಿಷೇಷಣದ್ವಯಪ್ರವೃತ್ತಿಮ್ ಆಹ-

ಅತ ಏವೇತಿ

॥ ೩ ॥