శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (గీతాభాష్య)
 
యే త్వక్షరమనిర్దేశ్యమవ్యక్తం పర్యుపాసతే
సర్వత్రగమచిన్త్యం కూటస్థమచలం ధ్రువమ్ ॥ ౩ ॥
యే తు అక్షరమ్ అనిర్దేశ్యమ్ , అవ్యక్తత్వాత్ అశబ్దగోచర ఇతి నిర్దేష్టుం శక్యతే, అతః అనిర్దేశ్యమ్ , అవ్యక్తం కేనాపి ప్రమాణేన వ్యజ్యత ఇత్యవ్యక్తం పర్యుపాసతే పరి సమన్తాత్ ఉపాసతేఉపాసనం నామ యథాశాస్త్రమ్ ఉపాస్యస్య అర్థస్య విషయీకరణేన సామీప్యమ్ ఉపగమ్య తైలధారావత్ సమానప్రత్యయప్రవాహేణ దీర్ఘకాలం యత్ ఆసనమ్ , తత్ ఉపాసనమాచక్షతేఅక్షరస్య విశేషణమాహ ఉపాస్యస్యసర్వత్రగం వ్యోమవత్ వ్యాపి అచిన్త్యం అవ్యక్తత్వాదచిన్త్యమ్యద్ధి కరణగోచరమ్ , తత్ మనసాపి చిన్త్యమ్ , తద్విపరీతత్వాత్ అచిన్త్యమ్ అక్షరమ్ , కూటస్థం దృశ్యమానగుణమ్ అన్తర్దోషం వస్తు కూటమ్ । ‘కూటరూపమ్’ ’ కూటసాక్ష్యమ్ఇత్యాదౌ కూటశబ్దః ప్రసిద్ధః లోకేతథా అవిద్యాద్యనేకసంసారబీజమ్ అన్తర్దోషవత్ మాయావ్యాకృతాదిశబ్దవాచ్యతయా మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౧౦) మమ మాయా దురత్యయా’ (భ. గీ. ౭ । ౧౪) ఇత్యాదౌ ప్రసిద్ధం యత్ తత్ కూటమ్ , తస్మిన్ కూటే స్థితం కూటస్థం తదధ్యక్షతయాఅథవా, రాశిరివ స్థితం కూటస్థమ్అత ఎవ అచలమ్యస్మాత్ అచలమ్ , తస్మాత్ ధ్రువమ్ , నిత్యమిత్యర్థః ॥ ౩ ॥
యే త్వక్షరమనిర్దేశ్యమవ్యక్తం పర్యుపాసతే
సర్వత్రగమచిన్త్యం కూటస్థమచలం ధ్రువమ్ ॥ ౩ ॥
యే తు అక్షరమ్ అనిర్దేశ్యమ్ , అవ్యక్తత్వాత్ అశబ్దగోచర ఇతి నిర్దేష్టుం శక్యతే, అతః అనిర్దేశ్యమ్ , అవ్యక్తం కేనాపి ప్రమాణేన వ్యజ్యత ఇత్యవ్యక్తం పర్యుపాసతే పరి సమన్తాత్ ఉపాసతేఉపాసనం నామ యథాశాస్త్రమ్ ఉపాస్యస్య అర్థస్య విషయీకరణేన సామీప్యమ్ ఉపగమ్య తైలధారావత్ సమానప్రత్యయప్రవాహేణ దీర్ఘకాలం యత్ ఆసనమ్ , తత్ ఉపాసనమాచక్షతేఅక్షరస్య విశేషణమాహ ఉపాస్యస్యసర్వత్రగం వ్యోమవత్ వ్యాపి అచిన్త్యం అవ్యక్తత్వాదచిన్త్యమ్యద్ధి కరణగోచరమ్ , తత్ మనసాపి చిన్త్యమ్ , తద్విపరీతత్వాత్ అచిన్త్యమ్ అక్షరమ్ , కూటస్థం దృశ్యమానగుణమ్ అన్తర్దోషం వస్తు కూటమ్ । ‘కూటరూపమ్’ ’ కూటసాక్ష్యమ్ఇత్యాదౌ కూటశబ్దః ప్రసిద్ధః లోకేతథా అవిద్యాద్యనేకసంసారబీజమ్ అన్తర్దోషవత్ మాయావ్యాకృతాదిశబ్దవాచ్యతయా మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్’ (శ్వే. ఉ. ౪ । ౧౦) మమ మాయా దురత్యయా’ (భ. గీ. ౭ । ౧౪) ఇత్యాదౌ ప్రసిద్ధం యత్ తత్ కూటమ్ , తస్మిన్ కూటే స్థితం కూటస్థం తదధ్యక్షతయాఅథవా, రాశిరివ స్థితం కూటస్థమ్అత ఎవ అచలమ్యస్మాత్ అచలమ్ , తస్మాత్ ధ్రువమ్ , నిత్యమిత్యర్థః ॥ ౩ ॥

అవ్యక్తత్వమ్ అనిర్దేశ్యత్వే హేతుః, ఇత్యాహ -

అవ్యక్తత్వాదితి ।

యతోఽవ్యక్తమ్ , అతః అనిర్దేశ్యమ్ , ఇతి యోజనా ।

నిరుపాధికేఽక్షరే కథమ్ ఉపాసనా? ఇతి పృచ్ఛతి -

ఉపాసనమితి ।

శాస్రతోఽక్షరం జ్ఞాత్వా, తదుపేత్య, ఆత్మత్వేన ఉపగమ్య, ఆసతే తథైవ తిష్ఠన్తి - పూర్ణచిదేకతానమ్ అక్షరమ్ ఆత్మనామేవ సదా భావయన్తి, ఇత్యేతత్ ఇహ వివక్షితమ్ , ఇత్యాహ -

యథేతి ।

అవ్యక్తత్వమ్  ఎవ అచిన్త్యత్వేఽపి హేతుః, ఇత్యాహ -

యద్ధి ఇతి ।

కూటస్థశబ్దస్య ఉక్తార్థత్వం వృద్ధప్రయోగతః సాధయతి -

కూటరూపమితి ।

ఆదిపదమ్ అనృతార్థమ్ । ప్రకృతే కిం తద్ అనృతం కూటశబ్దితమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -

తథా చేతి ।

ఉక్తరీత్యా కూటశబ్దస్య అనృతార్థత్వే సిద్ధే, యదూ అనేకస్య సంసారస్య బీజం నిరూప్యమాణం నానావిధదోషోపేతమ్ , ‘తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమ్', (బృ. ఉ. ౧-౪-౭), ‘మాయాం తు ప్రకృతిమ్’ (శ్వే.ఉ. ౪ - ౧౦) ‘మమ మాయా’ (భ. గీ. ౭-౧౪), ఇత్యాదౌ మాయాశబ్దితతయా ప్రసిద్ధమ్ అవిద్యాది, తదిహ కూటశబ్దితమ్ ఇత్యర్థః ।

తత్ర అవస్థానం కేన రూపేణ? ఇత్యాశఙ్కాయామ్ ఆహ -

తదధ్యక్షతయా ఇతి ।

కూటస్థశబ్దస్య నిష్క్రియత్వమ్ అర్థాన్తరమ్ ఆహ -

అథవేతి ।

పూర్వమ్ ఉపజీవ్య అనన్తరవిషేషణద్వయప్రవృత్తిమ్ ఆహ-

అత ఎవేతి

॥ ౩ ॥