ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರ್ಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಮತಂ ಮಮ ॥ ೨ ॥
, ಅತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ; ಇತಿ ಚೇತ್ಸ್ಥಾಣುಪುರುಷೌ ಜ್ಞೇಯಾವೇವ ಸಂತೌ ಜ್ಞಾತ್ರಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಸ್ತೌ ಅವಿದ್ಯಯಾ ; ದೇಹಾತ್ಮನೋಸ್ತು ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತ್ರೋರೇವ ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಃ, ಇತಿ ಸಮಃ ದೃಷ್ಟಾಂತಃಅತಃ ದೇಹಧರ್ಮಃ ಜ್ಞೇಯೋಽಪಿ ಜ್ಞಾತುರಾತ್ಮನಃ ಭವತೀತಿ ಚೇತ್ , ; ಅಚೈತನ್ಯಾದಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ಯದಿ ಹಿ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ದೇಹಾದೇಃ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹೇಚ್ಛಾದಯಃ ಜ್ಞಾತುಃ ಭವಂತಿ, ತರ್ಹಿ, ‘ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಃ ಕೇಚಿತ್ ಆತ್ಮನಃ ಭವಂತಿ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಾಃ, ಜರಾಮರಣಾದಯಸ್ತು ಭವಂತಿಇತಿ ವಿಶೇಷಹೇತುಃ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ‘ ಭವಂತಿಇತಿ ಅಸ್ತಿ ಅನುಮಾನಮ್ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವಾತ್ ಜರಾಮರಣಾದಿವತ್ ಇತಿ, ಹೇಯತ್ವಾತ್ , ಉಪಾದೇಯತ್ವಾಚ್ಚ ಇತ್ಯಾದಿತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ, ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸಾರಃ ಜ್ಞೇಯಸ್ಥಃ ಜ್ಞಾತರಿ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಃ ಇತಿ, ತೇನ ಜ್ಞಾತುಃ ಕಿಂಚಿತ್ ದುಷ್ಯತಿ, ಯಥಾ ಬಾಲೈಃ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತೇನ ಆಕಾಶಸ್ಯ ತಲಮಲಿನತ್ವಾದಿನಾ
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರ್ಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಮತಂ ಮಮ ॥ ೨ ॥
, ಅತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ; ಇತಿ ಚೇತ್ಸ್ಥಾಣುಪುರುಷೌ ಜ್ಞೇಯಾವೇವ ಸಂತೌ ಜ್ಞಾತ್ರಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಸ್ತೌ ಅವಿದ್ಯಯಾ ; ದೇಹಾತ್ಮನೋಸ್ತು ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತ್ರೋರೇವ ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಃ, ಇತಿ ಸಮಃ ದೃಷ್ಟಾಂತಃಅತಃ ದೇಹಧರ್ಮಃ ಜ್ಞೇಯೋಽಪಿ ಜ್ಞಾತುರಾತ್ಮನಃ ಭವತೀತಿ ಚೇತ್ , ; ಅಚೈತನ್ಯಾದಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ಯದಿ ಹಿ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ದೇಹಾದೇಃ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹೇಚ್ಛಾದಯಃ ಜ್ಞಾತುಃ ಭವಂತಿ, ತರ್ಹಿ, ‘ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಃ ಕೇಚಿತ್ ಆತ್ಮನಃ ಭವಂತಿ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಾಃ, ಜರಾಮರಣಾದಯಸ್ತು ಭವಂತಿಇತಿ ವಿಶೇಷಹೇತುಃ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ‘ ಭವಂತಿಇತಿ ಅಸ್ತಿ ಅನುಮಾನಮ್ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವಾತ್ ಜರಾಮರಣಾದಿವತ್ ಇತಿ, ಹೇಯತ್ವಾತ್ , ಉಪಾದೇಯತ್ವಾಚ್ಚ ಇತ್ಯಾದಿತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ, ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸಾರಃ ಜ್ಞೇಯಸ್ಥಃ ಜ್ಞಾತರಿ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಃ ಇತಿ, ತೇನ ಜ್ಞಾತುಃ ಕಿಂಚಿತ್ ದುಷ್ಯತಿ, ಯಥಾ ಬಾಲೈಃ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತೇನ ಆಕಾಶಸ್ಯ ತಲಮಲಿನತ್ವಾದಿನಾ

ಸ್ಥಾಣೌ ಪುರುಷತ್ವವತ್ ಆವಿದ್ಯತ್ವಂ ದೇಹಾದೇಃ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಶಂಕತೇ -

ನೇತಿ ।

ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -

ಸ್ಥಾಣ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಾಂತರೇ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ , ಅತ್ರ ಚ ಉಭಯೋಃ ಜ್ಞೇಯತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೇಹಾತ್ಮಬುದ್ಧೇಃ ಭ್ರಮತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -

ಅತ ಇತಿ ।

ಉಪಾಧಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸುಖಾದೀನಾಮ್ ಉಪಹಿತೇ ಜೀೇವೇ ವಸ್ತುತ್ವಮ್ ಅಯುಕ್ತಮ್ , ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಇತಿ ಪರಿಹರತಿ -

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅತಿಪ್ರಸಂಗಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -

ಯದೀತಿ ।

ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಾಂತರೇ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ , ಅತ್ರ ಚ ಉಭಯೋಃ ಜ್ಞೇಯತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕಸ್ಯ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸುಖಾದಿಃ ಆತ್ಮಧರ್ಮೋ ನ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ವಿಶೇಷಹೇತುಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ನೇತಿ ।

ತದೇವ ಅನುಮಾನಂ ಸಾಧಯತಿ -

ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ವಿಮತಮ್ , ನ ಆತ್ಮಧರ್ಮಃ, ಆಗಮಾಯಿತ್ವಾತ್ , ಸಂಸಾರವತ್ , ಇತಿ ಅನುಮಾನಾಂತರಮ್  ಆಹ -

ಹೇಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ದೃಶ್ಯತ್ವಜಡತ್ವಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಸುಖಾದೀನಾಂ ಜರಾದಿವದ್ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಾಭಾವೇ, ತಸ್ಯ ವಸ್ತುತಃ ಅಸಂಸಾರಿತಾ, ಇತಿ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -

ತತ್ರೇತಿ ।

ಆರೋಪಿತೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ವಸ್ತುತಃ ಅಸ್ಪರ್ಶೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -

ಯಥೇತಿ ।