ಐಕ್ಯೇಽಪಿ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಅವಿದ್ಯಾತಃ, ವಿದ್ಯಾತಃ ಅಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ , ಇತಿ ವಿಭಾಗಾತ್ ನ ಅನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತಿ ಉತ್ತರಮ್ ಆಹ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಯೋಃ ಸ್ವರೂಪತಃ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮ್ ಆಹ -
ದೂರಮಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾ, ಯಾ ಚ ವಿದ್ಯಾ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ, ಏತೇ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯೇ ದೂರಂ ವಿಪರೀತೇ, ಅತ್ಯಂತವಿರುದ್ಧೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷೂಚೀ ನಾನಾಗತೀ ಭಿನ್ನಫಲೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ವರೂಪತೋ ವಿರೋಧವತ್ ಫಲತೋಽಪಿ ಸೋಽಸ್ತಿ ಇತ್ಯಾಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಫಲಭೇದೋಕ್ತಿಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ -
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ತಯೋಃ ದ್ವಿಧಾ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ವೇದವ್ಯಾಸಸ್ಯಾಪಿ ಸಮ್ಮತಿಮ್ ಆಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ಭಗವತೋಪಿ ಸಮ್ಮತಿಮ್ ಉದಾಹರತಿ -
ಇಹಚೇತಿ ।
ದ್ವಯೋರಪಿ ನಿಷ್ಠಯೋಃ ತುಲ್ಯಂ ಉಪಾದೇಯತ್ವಮ್ ಇತಿ ಶಂಕಾಂ ಶಾತಯತಿ -
ಅವಿದ್ಯಾ ಚೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾ ಕಾರ್ಯಾ ಹಾತವ್ಯಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತೀಃ ಉದಾಹರತಿ -
ಶ್ರುತಯಸ್ತಾವದಿತಿ ।
ಇಹೇತಿ - ಜೀವದವಸ್ಥಾ ಉಚ್ಯತೇ, ಚೇಚ್ಛಬ್ದಃ ವಿದ್ಯೋದಯದೌರ್ಲಭ್ಯದ್ಯೋತೀ, ಅವೇದೀತ್ - ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ವಿದಿತವಾನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ - ವಿದ್ಯಾನಂತರಮೇವ, ಸತ್ಯಮ್ - ಅವಿತಥಮ್ , ಪುನರಾವೃತ್ತಿವರ್ಜಿತಂ ಕೈವಲ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅಥೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯವಿಷಯೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿಮ್ ಆಹ -
ನ ಚೇದಿತಿ ।
ಜನ್ಮಮರಣಾದಿರೂಪಾ ಸಂಸೃತಿಃ ‘ವನಷ್ಟಿಃ, ತಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಮ್ - ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ನಿವರ್ತಯಿತುಮ್ ಅಶ್ಕ್ಯತ್ವಮ್ । ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ಆಹ -
ತಮೇವಮಿತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಯಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತವಾನ್ , ಸ ದೇಹೀ ಜೀವನ್ನೇವ ಮುಕ್ತೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾಂ ವಿನಾಪಿ ಹೇತ್ವಂತರತಃ ಮುಕ್ತಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನೇತಿ ।
ಭಯಹೇತುಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಂ ನಿರಾಕರ್ವತೀ, ತಜ್ಜಂ ಭಯಮಪಿ ನಿರಸ್ಯತಿ ವಿದ್ಯಾ, ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ವಿದ್ವಾನಿತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾಹ -
ಅವಿದುಷ ಇತಿ ।
ಪ್ರತೀಚಿ ಏಕರಸೇ ಸ್ವಲ್ಪಮಪಿ ಭೇದಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಭೇದದೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಮೇವ ಸಂಸಾರಧ್ರೌವ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ।
ತನ್ಮಧ್ಯೇ ತತ್ಪರವಶತಯಾ ಸ್ಥಿತಾಃ ತತ್ತ್ವಮ್ ಅಜಾನಂತಃ ದೇಹಾದ್ಯಭಿಮಾನವಂತಃ ಮೂಢಾಃ ಸಂಸರಂತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ಆಹ -
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।
ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ ಆಹ -
ಅನ್ಯೋಸಾವಿತಿ ।
ಭೇದದೃಷ್ಟಿಮ್ ಅನೂದ್ಯ ತನ್ನಿದಾನಂ ಅವಿದ್ಯಾ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಸ ಚ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಪಶುವತ್ ದೇವಾದೀನಾಂ ಪ್ರೇಷ್ಯತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮ್ ಆಹ -
ಆತ್ಮವಿದಿತಿ ।
ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಂ ಪೂರ್ಣ ವ್ರಹ್ಮ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಜ್ಞಾನಾದೇವ ತು ಕೈವಲ್ಯಮ್ ‘ ಇತ್ಯತ್ರ ಶ್ರೃತ್ಯಂತರಮ್ ಆಹ -
ಯದೇತಿ ।
ನ ಖಲು ಆಕಾಶಂ ಚರ್ಮವತ್ ಮಾನವೋ ವೇಷ್ಟಯಿತುಮ್ ಈಷ್ಟೇ, ತಥಾ ಪರಮಾತ್ಮಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ಅನನುಭೂಯ ನ ಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಅನುಕ್ತಾ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾಫಲಭೇದಾರ್ಥಾಃ ಶ್ರುತಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತಾಸಾಂ ಭೂಯಸ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಸಹಸ್ರಶ ಇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಸ್ಮೃತೀಃ ಉದಾಹರತಿ-
ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ಆಹ -
ಅಜ್ಞಾನೇನೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಇಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿದ್ಯಾಫಲಮ್ ಅನರ್ಥಧ್ವಸ್ತಿಃ, ಅವಿದ್ಯಾಫಲಮ್ ಅನರ್ಥಾಪ್ತಿಃ, ಇತ್ಯೇತದ್ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಖ್ಯನ್ಯಾಯಾದಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನ್ಯಾಯತಶ್ಚೇತಿ ।
ತತ್ರೈವ ಪುರಾಣಸಮ್ಮತಿಮ್ ಆಹ-
ಸರ್ಪಾನಿತಿ ।
ಉದಪಾನಾಮ್ - ಕೂಪಮ್ , ಯಥಾ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್ ತಥಾ ಪಶ್ಯ, ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನ್ಯಾಯತಶ್ಚ ಇತಿ ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಖ್ಯಂ ನ್ಯಾಯಮ್ ಉಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಆದೌ ಅನ್ವಯಮ್ ಆಚಷ್ಟೇ-
ದೇಹಾದಿಷ್ವಿತಿ ।
ಅನಾದ್ಯಾನಿರ್ವಾಚ್ಯಾವಿದ್ಯಾವೃತಃ ಚಿದಾತ್ಮಾ ದೇಹಾದೌ ಅನಾತ್ಮನಿ ಆತ್ಮಬುದ್ಧಿಮ್ ಆದಧಾತಿ, ತದ್ಯುಕ್ತಃ ರಾಗಾದಿನಾ ಪ್ರೇರ್ಯತೇ, ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಶ್ಚ ಕರ್ಮ ಅನುತಿಷ್ಠತಿ, ತತ್ಕರ್ತಾ ಚ ಯಥಾಕರ್ಮ ನೂತನಂ ದೇಹಮ್ ಆದತ್ತೇ, ಪೂರಾತನಂ ತ್ಯಜತಿ ; ಇತ್ಯೇವಮ್ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ವೇ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಮ್ ಇದಾನೀಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ದೇಹಾದೀತಿ ।
ಶ್ರುತಿಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಭೇದೇ ಜ್ಞಾತೇ ರಾಗಾದಿಧ್ವಸ್ತ್ಯಾ ಕರ್ಮೋಪರಮಾತ್ ಅಶೇಷಸಂಸಾರಾಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತಿ ಅವಿದ್ಯಾರಾಹಿತ್ಯೇ ಬಂಧಧ್ವಸ್ತಿಃ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಾನ್ವಯಾದೇಃ ಅನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಂ ಶಿಥಿಲಯತಿ -
ಇತಿ ನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮ್ ಅನ್ವಯಾದಿವಾದಿನಾ, ಕೇನಚಿದಪಿ ನ್ಯಾಯತಃ ನ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮ್ ತದನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಸಾಧಕಾಭಾವಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ವಯಾದೇಃ ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧತ್ವೇ ಚೋದ್ಯಮಪಿ ಪ್ರಾಚೀನಂ ಪ್ರತಿನೀತಮ್ , ಇತ್ಯಾಹ -
ತತ್ರೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋಃ ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವರೂಪಭೇದೇ ಕಾರ್ಯಭೇದೇ ಚ ಸ್ವಾರಸ್ಯೇನ ಪರಾಪರಯೋಃ ಏಕ್ಯೇಽಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಭೇದಾತ್ ಆವಿದ್ಯಕಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ಆಭಾಸರೂಪಂ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಂ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತಾ ಸ್ವತಶ್ಚೇದ್ , ಅಹಮಿತಿ ಆತ್ಮಭಾವೇನ ಬ್ರಹ್ಮತಾಪಿ ಭಾಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಹ್ಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ದೇಹಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ವೈದಿಕಪಕ್ಷೇ ಸ್ವತಸ್ತ್ವೇಽಪಿ, ತಸ್ಮಿನ್ ಅಹಮಿತಿ ಭಾತ್ಯೇವ, ತದತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ನ ಭಾತಿ, ಕಿಂತು ಅವಿದ್ಯಾತಃ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮೇವ ವಿಪರೀತಂ ಭಾಸತೇ ; ತಥಾ ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಭಾತ್ಯೇವ, ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ನ ಭಾತಿ, ಅವಿದ್ಯಾತಃ ಅಬ್ರಹ್ಮತ್ವಮೇವ ತು ಅಸ್ಯ ಭಾಸ್ಯತಿ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮ್ ಆವಿದ್ಯಂ ಭಾತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಅನುಭವೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -
ಸರ್ವೇತಿ ।
ಅತಸ್ಮಿನ್ ತದ್ಬುದ್ಧಿಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಆಹ -
ಯಥೇತಿ ।
ಪುರಃಸ್ಥಿತೇ ವಸ್ತುನಿ ಸ್ಥಾಣೌ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಪುಮಾನಿತಿ ನಿಶ್ಚಯೋ ಜಾಯತೇ, ತಥಾ ದೇಹಾದೌ ಅನಾತ್ಮನಿ ಆತ್ಮಧೀಃ ಅವಿದ್ಯಾತೋ ನಿಶ್ಚಿತಾ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಹಾತ್ಮನೋಃ ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನೇ ದೇಹಧರ್ಮಸ್ಯ ಜರಾದೇಃ ಆತ್ಮನಿ, ಆತ್ಮಧರ್ಮಸ್ಯ ಚ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ದೇಹೇ ವಿನಿಮಯಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಸ್ಥಾಣೌ ಪುರುಷತ್ವಂ ಭ್ರಾಂತ್ಯಾ ಭಾತಿ ಇತಿ ಏತಾವತಾ ಪುರುಷಧರ್ಮಃ - ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಃ ನ ಸ್ಥಾಣೋಃ ಭವತಿ, ತದ್ಧರ್ಮೋ ವಾ ವಕ್ರತ್ವಾದಿಃ ನ ಪುಂಸೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಮಿಥ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತಾದಾತ್ಮ್ಯಾತ್ ವಸ್ತುತೋ ಧರ್ಮಾವ್ಯತಿಕರಾತ್ , ಇತಿ । ದೃಷ್ಟಾಂತಮ್ ಉಕ್ತ್ವಾ ದಾರ್ಷ್ಟಂತಿಕಮ್ ಆಹ -
ತಥೇತಿ ।
ಜರಾದೇಃ ಅನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಸುಖಾದೇಃ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮ್ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ , ತಾನ್ಪ್ರತಿ ಆಹ - ಸುಖೇತಿ । ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಅನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಜ್ಞಾನಾತ್ , ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ, ವಿಮತಃ, ನ ಆತ್ಮಧರ್ಮಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್ , ಜರಾದಿವತ್ । ನ ಚ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ, ಅತಸ್ಮಿನ್ ತದ್ - ಬುದ್ಧಿವಿಷಯತ್ವೇನ ಸ್ಥಾಣೌ ಪುರುಷತ್ವವತ್ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಸ್ಯ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।