ஶ்ரீமத்³ப⁴க³வத்³கீ³தாபா⁴ஷ்யம்
த்ரயோத³ஶோ(அ)த்⁴யாய:
பூர்வப்ருஷ்ட²ம்      உத்தரப்ருஷ்ட²ம்
ஆநந்த³கி³ரிடீகா (கீ³தாபா⁴ஷ்ய)
 
க்ஷேத்ரஜ்ஞம் சாபி மாம் வித்³தி⁴ ஸர்வக்ஷேத்ரேஷு பா⁴ரத ।
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோர்ஜ்ஞாநம் யத்தஜ்ஜ்ஞாநம் மதம் மம ॥ 2 ॥
அத்ர ஆஹ — ஏவம் தர்ஹி ஜ்ஞாத்ருத⁴ர்ம: அவித்³யா । ந ; கரணே சக்ஷுஷி தைமிரிகத்வாதி³தோ³ஷோபலப்³தே⁴: । யத்து மந்யஸே — ஜ்ஞாத்ருத⁴ர்ம: அவித்³யா, ததே³வ ச அவித்³யாத⁴ர்மவத்த்வம் க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ஸம்ஸாரித்வம் ; தத்ர யது³க்தம் ‘ஈஶ்வர ஏவ க்ஷேத்ரஜ்ஞ:, ந ஸம்ஸாரீ’ இத்யேதத் அயுக்தமிதி — தத் ந ; யதா² கரணே சக்ஷுஷி விபரீதக்³ராஹகாதி³தோ³ஷஸ்ய த³ர்ஶநாத் । ந விபரீதாதி³க்³ரஹணம் தந்நிமித்தம் வா தைமிரிகத்வாதி³தோ³ஷ: க்³ரஹீது:, சக்ஷுஷ: ஸம்ஸ்காரேண திமிரே அபநீதே க்³ரஹீது: அத³ர்ஶநாத் ந க்³ரஹீதுர்த⁴ர்ம: யதா² ; ததா² ஸர்வத்ரைவ அக்³ரஹணவிபரீதஸம்ஶயப்ரத்யயாஸ்தந்நிமித்தா: கரணஸ்யைவ கஸ்யசித் ப⁴விதுமர்ஹந்தி, ந ஜ்ஞாது: க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய । ஸம்வேத்³யத்வாச்ச தேஷாம் ப்ரதீ³பப்ரகாஶவத் ந ஜ்ஞாத்ருத⁴ர்மத்வம் — ஸம்வேத்³யத்வாதே³வ ஸ்வாத்மவ்யதிரிக்தஸம்வேத்³யத்வம் ; ஸர்வகரணவியோகே³ ச கைவல்யே ஸர்வவாதி³பி⁴: அவித்³யாதி³தோ³ஷவத்த்வாநப்⁴யுபக³மாத் । ஆத்மந: யதி³ க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய அக்³ந்யுஷ்ணவத் ஸ்வ: த⁴ர்ம:, தத: ந கதா³சித³பி தேந வியோக³: ஸ்யாத் । அவிக்ரியஸ்ய ச வ்யோமவத் ஸர்வக³தஸ்ய அமூர்தஸ்ய ஆத்மந: கேநசித் ஸம்யோக³வியோகா³நுபபத்தே:, ஸித்³த⁴ம் க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய நித்யமேவ ஈஶ்வரத்வம் ; ‘அநாதி³த்வாந்நிர்கு³ணத்வாத்’ (ப⁴. கீ³. 13 । 31) இத்யாதீ³ஶ்வரவசநாச்ச ॥
க்ஷேத்ரஜ்ஞம் சாபி மாம் வித்³தி⁴ ஸர்வக்ஷேத்ரேஷு பா⁴ரத ।
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோர்ஜ்ஞாநம் யத்தஜ்ஜ்ஞாநம் மதம் மம ॥ 2 ॥
அத்ர ஆஹ — ஏவம் தர்ஹி ஜ்ஞாத்ருத⁴ர்ம: அவித்³யா । ந ; கரணே சக்ஷுஷி தைமிரிகத்வாதி³தோ³ஷோபலப்³தே⁴: । யத்து மந்யஸே — ஜ்ஞாத்ருத⁴ர்ம: அவித்³யா, ததே³வ ச அவித்³யாத⁴ர்மவத்த்வம் க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ஸம்ஸாரித்வம் ; தத்ர யது³க்தம் ‘ஈஶ்வர ஏவ க்ஷேத்ரஜ்ஞ:, ந ஸம்ஸாரீ’ இத்யேதத் அயுக்தமிதி — தத் ந ; யதா² கரணே சக்ஷுஷி விபரீதக்³ராஹகாதி³தோ³ஷஸ்ய த³ர்ஶநாத் । ந விபரீதாதி³க்³ரஹணம் தந்நிமித்தம் வா தைமிரிகத்வாதி³தோ³ஷ: க்³ரஹீது:, சக்ஷுஷ: ஸம்ஸ்காரேண திமிரே அபநீதே க்³ரஹீது: அத³ர்ஶநாத் ந க்³ரஹீதுர்த⁴ர்ம: யதா² ; ததா² ஸர்வத்ரைவ அக்³ரஹணவிபரீதஸம்ஶயப்ரத்யயாஸ்தந்நிமித்தா: கரணஸ்யைவ கஸ்யசித் ப⁴விதுமர்ஹந்தி, ந ஜ்ஞாது: க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய । ஸம்வேத்³யத்வாச்ச தேஷாம் ப்ரதீ³பப்ரகாஶவத் ந ஜ்ஞாத்ருத⁴ர்மத்வம் — ஸம்வேத்³யத்வாதே³வ ஸ்வாத்மவ்யதிரிக்தஸம்வேத்³யத்வம் ; ஸர்வகரணவியோகே³ ச கைவல்யே ஸர்வவாதி³பி⁴: அவித்³யாதி³தோ³ஷவத்த்வாநப்⁴யுபக³மாத் । ஆத்மந: யதி³ க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய அக்³ந்யுஷ்ணவத் ஸ்வ: த⁴ர்ம:, தத: ந கதா³சித³பி தேந வியோக³: ஸ்யாத் । அவிக்ரியஸ்ய ச வ்யோமவத் ஸர்வக³தஸ்ய அமூர்தஸ்ய ஆத்மந: கேநசித் ஸம்யோக³வியோகா³நுபபத்தே:, ஸித்³த⁴ம் க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய நித்யமேவ ஈஶ்வரத்வம் ; ‘அநாதி³த்வாந்நிர்கு³ணத்வாத்’ (ப⁴. கீ³. 13 । 31) இத்யாதீ³ஶ்வரவசநாச்ச ॥

தோ³ஷஸ்ய நிமித்தத்வாத் பா⁴வகார்யஸ்ய உபாதா³நநியமாத் அநிர்வாச்யாவித்³யாயாஶ்ச அஸம்மதே: தஸ்யைவ விபர்யயாதே³: உபாதா³நத்வம் , இதி சோத³யதி -

அத்ராஹேதி ।

விபரீதக்³ரஹாதே³: தோ³ஷோத்த²த்வம் ஸப்தம்யர்த²: । அக்³ரஹாதி³த்ரிதயம் அவித்³யா । விபர்யயாதே³: ஸத்யோபாதா³நத்வே ஸத்யத்வப்ரஸங்கா³த் ந ஆத்மா தது³பாதா³நம் , கிந்து தோ³ஷஸ்ய சக்ஷுராதி³த⁴ர்மத்வக்³ரஹணாத் அக்³ரஹணாதே³ரபி தோ³ஷத்வாத் கரணத⁴ர்மத்வே, கரணம் அவித்³யோத்த²ம் அந்த:கரணம் ।

ந ச - தத்³தே⁴து: அவித்³யா அஸித்³தா⁴ இதி - வாச்யம் ; அஜ்ஞோ(அ)ஹமிதி அநுப⁴வாத் , ஸ்வாபே ச அஜ்ஞாநபராமர்ஶாத் தத³வக³மாத் கார்யலிங்க³காநுமாநாத் ஆக³மாச்ச தத்ப்ரஸித்³தே⁴:, இதி பரிஹரதி -

நேத்யாதி³நா ।

ஸங்க்³ருஹீதசோத்³யபரிஹாரயோ: சோத்³யம் விவ்ருணோதி -

யத்த்விதி ।

அவித்³யாவத்த்வே(அ)பி ஜ்ஞாது: அஸம்ஸாரித்வாத் உத்கா²தத³ம்ஷ்ட்ரோரக³வத் அவித்³யா கிம் கரிஷ்யதி? இத்யாஶங்க்ய, ஆஹ -

ததே³வேதி ।

மித்²யாஜ்ஞாநாதி³மத்வமேவ ஆத்மந: ஸம்ஸாரித்வம் இதி ஸ்தி²தே, ப²லிதம் ஆஹ -

தத்ரேதி ।

ந கரணே சக்ஷுஷி இத்யாதி³நா உக்தமேவ பரிஹாரம் ப்ரபஞ்சயதி -

தந்நேத்யாதி³நா ।

திமிராதி³தோ³ஷ: தத்க்ருதோ விபரீதக்³ரஹாதி³ஶ்ச ந க்³ரஹீது: ஆத்மந: அஸ்தி இத்யத்ர ஹேதுமாஹ -

சக்ஷுஷ இதி ।

தத்³க³தேந அஞ்ஜநாதி³ஸம்ஸ்காரேண திமிராதௌ³ பராக்ருதே தே³வத³த்தஸ்ய க்³ரஹீது: தோ³ஷாத்³யநுபலம்பா⁴த் ந தஸ்ய தத்³த⁴ர்மத்வம்: அதோ விமதம் தத்வத: ந ஆத்மத⁴ர்ம:, தோ³ஷவத்த்வாத் தத்கார்யத்வாத்³வா, ஸம்மதவத் , இத்யர்த²: ।

கிஞ்ச விபரீதக்³ரஹாதி³:, தத்த்வதோ ந ஆத்மத⁴ர்ம:, வேத்³யத்வாத் , ஸம்ப்ரதிபந்நவத் , இத்யாஹ -

ஸம்வேத்³யத்த்வாச்சேதி ।

கிஞ்ச, யத் வேத்³யம் , தத் ஸ்வாதிரிக்தவேத்³யம் , யதா² தீ³பாதி³, இதி வ்யாப்தே: விபரீதக்³ரஹாதீ³நாமபி வேத்³யத்வாத் அதிரிக்தவேத்³யத்வே, ஸம்வேதி³தா ந ஸவேத்³யத⁴ர்மவாந் , வேதி³த்ருத்வாத் , யதா² தே³வத³த்தோ ந ஸ்வஸம்வேத்³யரூபாதி³மாந் , இதி அநுமாநாந்தரம் ஆஹ -

ஸம்வேத்³யத்வாதே³வேதி ।

கிஞ்ச, விபரீதக்³ரஹாத³ய:, தத்வதோ ந ஆத்மத⁴ர்மா:, வ்யபி⁴சாரித்வாத் , க்ருஶத்வாதி³வத் , இத்யாஹ -

ஸர்வேதி ।

உக்தமேவ விவ்ருண்வந் ஆத்மநோ விபரீதக்³ரஹாதி³: ஸ்வாபா⁴விகோ வா? ஆக³ந்துகோ வா? இதி விகல்ப்ய, ஆத்³யம் தூ³ஷயதி -

ஆத்மந இதி ।

அதோ நிர்மோக்ஷ: அவித்³யாத़ஜ்ஜத்⁴வஸ்தே: அஸத்³பா⁴வாத் , இதி பா⁴வ: ।

ஆக³ந்துகோ(அ)பி ஸ்வதஶ்சேத³முக்தி:, பரதஶ்சேத் தத்ராஹ -

அவிக்ரியஸ்யேதி ।

விபு⁴த்வாத்³ அவிக்ரியத்வாத்³ அமூர்தத்வாச்ச ஆத்மா வ்யோமவத் ந கேநசித் ஸம்யோக³விபா⁴கௌ³ அநூப⁴வதி, ந ஹி விக்ரியாபா⁴வே வ்யோம்நி வஸ்துத: ஸம்யோக³விபா⁴கௌ³, அஸங்க³த்வாச்ச ஆத்மந: தத³ஸம்யோகா³த் ந பரதோ(அ)பி தஸ்மிந் விபரீதக்³ரஹாதி³, இத்யர்த²: ।

தஸ்ய ஆத்மத⁴ர்மத்வாபா⁴வே, ப²லிதம் ஆஹ -

ஸித்³த⁴மிதி ।

ஆத்மநோ நிர்த⁴ர்மகத்வே ப⁴க³வத³நுமதிம் ஆஹ -

அநாதி³த்வாதி³தி ।