శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (గీతాభాష్య)
 
క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ ॥ ౨ ॥
నను ఆత్మనః బన్ధముక్తావస్థే పరమార్థత ఎవ వస్తుభూతే ద్వైతినాం సర్వేషామ్అతః హేయోపాదేయతత్సాధనసద్భావే శాస్త్రాద్యర్థవత్త్వం స్యాత్అద్వైతినాం పునః, ద్వైతస్య అపరమార్థత్వాత్ , అవిద్యాకృతత్వాత్ బన్ధావస్థాయాశ్చ ఆత్మనః అపరమార్థత్వే నిర్విషయత్వాత్ , శాస్త్రాద్యానర్థక్యమ్ ఇతి చేత్ , ; ఆత్మనః అవస్థాభేదానుపపత్తేఃయది తావత్ ఆత్మనః బన్ధముక్తావస్థే, యుగపత్ స్యాతామ్ , క్రమేణ వాయుగపత్ తావత్ విరోధాత్ సమ్భవతః స్థితిగతీ ఇవ ఎకస్మిన్క్రమభావిత్వే , నిర్నిమిత్తత్వే అనిర్మోక్షప్రసఙ్గఃఅన్యనిమిత్తత్వే స్వతః అభావాత్ అపరమార్థత్వప్రసఙ్గఃతథా సతి అభ్యుపగమహానిఃకిఞ్చ, బన్ధముక్తావస్థయోః పౌర్వాపర్యనిరూపణాయాం బన్ధావస్థా పూర్వం ప్రకల్ప్యా, అనాదిమతీ అన్తవతీ ; తచ్చ ప్రమాణవిరుద్ధమ్తథా మోక్షావస్థా ఆదిమతీ అనన్తా ప్రమాణవిరుద్ధైవ అభ్యుపగమ్యతే అవస్థావతః అవస్థాన్తరం గచ్ఛతః నిత్యత్వమ్ ఉపపాదయితుం శక్యమ్అథ అనిత్యత్వదోషపరిహారాయ బన్ధముక్తావస్థాభేదో కల్ప్యతే, అతః ద్వైతినామపి శాస్త్రానర్థక్యాదిదోషః అపరిహార్య ఎవ ; ఇతి సమానత్వాత్ అద్వైతవాదినా పరిహర్తవ్యః దోషః
క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ ॥ ౨ ॥
నను ఆత్మనః బన్ధముక్తావస్థే పరమార్థత ఎవ వస్తుభూతే ద్వైతినాం సర్వేషామ్అతః హేయోపాదేయతత్సాధనసద్భావే శాస్త్రాద్యర్థవత్త్వం స్యాత్అద్వైతినాం పునః, ద్వైతస్య అపరమార్థత్వాత్ , అవిద్యాకృతత్వాత్ బన్ధావస్థాయాశ్చ ఆత్మనః అపరమార్థత్వే నిర్విషయత్వాత్ , శాస్త్రాద్యానర్థక్యమ్ ఇతి చేత్ , ; ఆత్మనః అవస్థాభేదానుపపత్తేఃయది తావత్ ఆత్మనః బన్ధముక్తావస్థే, యుగపత్ స్యాతామ్ , క్రమేణ వాయుగపత్ తావత్ విరోధాత్ సమ్భవతః స్థితిగతీ ఇవ ఎకస్మిన్క్రమభావిత్వే , నిర్నిమిత్తత్వే అనిర్మోక్షప్రసఙ్గఃఅన్యనిమిత్తత్వే స్వతః అభావాత్ అపరమార్థత్వప్రసఙ్గఃతథా సతి అభ్యుపగమహానిఃకిఞ్చ, బన్ధముక్తావస్థయోః పౌర్వాపర్యనిరూపణాయాం బన్ధావస్థా పూర్వం ప్రకల్ప్యా, అనాదిమతీ అన్తవతీ ; తచ్చ ప్రమాణవిరుద్ధమ్తథా మోక్షావస్థా ఆదిమతీ అనన్తా ప్రమాణవిరుద్ధైవ అభ్యుపగమ్యతే అవస్థావతః అవస్థాన్తరం గచ్ఛతః నిత్యత్వమ్ ఉపపాదయితుం శక్యమ్అథ అనిత్యత్వదోషపరిహారాయ బన్ధముక్తావస్థాభేదో కల్ప్యతే, అతః ద్వైతినామపి శాస్త్రానర్థక్యాదిదోషః అపరిహార్య ఎవ ; ఇతి సమానత్వాత్ అద్వైతవాదినా పరిహర్తవ్యః దోషః

ద్వైేతిభిః అద్వైతినాం న సామ్యమ్ , ఇతి శంకతే -

నన్వితి ।

అవస్థయోః వస్తుత్వే తన్మతే శాస్త్రాద్యర్థవత్త్వం ఫలితమ్ ఆహ -

అత ఇతి ।

సిద్ధాన్తే తు న అవస్థయోః వస్తుతా, ఇతి వైషమ్యమ్ ఆహ -

అద్వైతినామితి ।

వ్యావహారికం ద్వైతం తన్మతేఽపి స్వీకృతమ్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -

అవిద్యేతి ।

కల్పితద్వైతేన వ్యవహారాత్  న తస్య వస్తుతా, ఇత్యర్థః ।

బన్ధావస్థాయాః వస్తుత్త్వాభావే దోషాన్తరమ్ ఆహ-

బన్ధేతి ।

ఆత్మనః తత్వతః అవస్థాభేదః ద్వైతినామపి నాస్తి, ఇతి పరిహరతి -

నేతి ।

అనుపపత్తిం దర్శయితం వికల్పయతి -

యదీతి ।

తత్ర అద్యం దూషయతి -

యుగపదితి ।

ద్వితీయేఽపి క్రమభావిన్యోః అవస్థయోః నిర్నిమిత్తత్వం సనిమిత్తత్వం వా, ఇతి వికల్ప్య, అద్యే సదా ప్రసఙ్గాత్ బన్ధమోక్షయోః అవ్యవస్థా స్యాత్ ; ఇత్యాహ -

క్రమేతి ।

కల్పాన్తరం నిరస్యతి -

అన్యేతి ।

బన్ధమోక్షావస్థే, న పరమార్థే, అస్వాభావికత్వాత్ , స్ఫటికలౌహిత్యవత్ , ఇతి స్థితే, ఫలితమ్ ఆహ -

తథా చేతి ।

వస్తుత్వమ్ ఇచ్ఛతా అవస్థయోః వస్తుత్వోపగమాత్ , ఇత్యర్థః ।

ఇతశ్చ అవస్థయోః న వస్తుత్వమ్ , ఇత్యాహ -

కిఞ్చేేతి ।

అవస్థయోః వస్తుత్త్వమ్ ఇచ్ఛతా తయోః యౌగపద్యాయోగాత్ వాచ్యే క్రమే, బన్ధస్య పూర్వత్వం ముక్తేశ్చ పాశ్చాత్యమ్ ఇతి స్థితే, బన్ధస్య ఆదిత్వకృతం దోషమ్ ఆహ -

బన్ధేతి ।

తస్యాశ్చ అకృతాభ్యాగమకృతవినాశనివృత్తయే అనాదిత్వం ఎష్టవ్యమ్ అన్తవత్త్వఞ్చ ముక్త్యర్థమ్ ఆస్థేయమ్ ; తచ్చ యత్ అనాదిభావరూపం తత్ నిత్యమ్ , యథా ఆత్మా, ఇతి వ్యాప్తివిరుద్ధమ్ , ఇత్యర్థః ।

మోక్షస్య పాశ్చాత్యకృతం దోషమ్ ఆహ -

తథేతి ।

సా హి జ్ఞానాదిసాధ్యాత్వాత్ ఆదిమతీ, పునరావృత్త్యనఙ్గీకారాత్ అనన్తా చ । తచ్చ యద్ సాదిభావరూపమ్ తద్ అన్తవత్ , యథా పటాది, ఇతి వ్యాప్త్యన్తరవిరుద్ధమ్ , ఇత్యర్థః ।

కిఞ్చ, క్రమభావినీభ్యామ్ అవస్థాభ్యామ్ ఆత్మా సమ్బధ్యతే, న వా, ప్రథమే, పూర్వావస్థయా సహైవ ఉత్తరావస్థాం గచ్ఛతి చేద్ , ఉత్తరావస్థాయామపి పూర్వావస్థావస్థానాద్ అనిర్మోక్షః ; యది పూర్వావస్థాం త్యక్త్వా ఉత్తరావస్థాం గచ్ఛతి, తదా పూర్వత్యాగోత్తరాప్త్యోః ఆత్మనః సాతిశయత్వాత్ నిత్యత్వానుపపత్తిః, ఇత్యాహ -

న చేతి ।

ఆత్మనః అవస్థాద్వయసమ్బన్ధో నాస్తి ఇతి, ద్వితీయమ్ అనూద్య దూషయతి -

అథేత్యాదినా ।