ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ತ್ರಯೋದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ಸರ್ವತೋಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಮ್ ।
ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮಲ್ಲೋಕೇ ಸರ್ವಮಾವೃತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ಸರ್ವತಃ ಪಾಣಯಃ ಪಾದಾಶ್ಚ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಕರಣೋಪಾಧಿಭಿಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಅಸ್ತಿತ್ವಂ ವಿಭಾವ್ಯತೇ । ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶ್ಚ ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿತಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಚ ಪಾಣಿಪಾದಾದಿಭಿಃ ಅನೇಕಧಾ ಭಿನ್ನಮ್ । ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿಭೇದಕೃತಂ ವಿಶೇಷಜಾತಂ ಮಿಥ್ಯೈವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ, ಇತಿ ತದಪನಯನೇನ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ಉಪಾಧಿಕೃತಂ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಮಪಿ ಅಸ್ತಿತ್ವಾಧಿಗಮಾಯ ಜ್ಞೇಯಧರ್ಮವತ್ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ ‘ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ಹಿ ಸಂಪ್ರದಾಯವಿದಾಂ ವಚನಮ್ — ‘ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ’ ( ? ) ಇತಿ । ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವದೇಹಾವಯವತ್ವೇನ ಗಮ್ಯಮಾನಾಃ ಪಾಣಿಪಾದಾದಯಃ ಜ್ಞೇಯಶಕ್ತಿಸದ್ಭಾವನಿಮಿತ್ತಸ್ವಕಾರ್ಯಾಃ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಸದ್ಭಾವೇ ಲಿಂಗಾನಿ ‘ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ’ ಇತಿ ಉಪಚಾರತಃ ಉಚ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ಅನ್ಯತ್ । ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಸರ್ವತೋಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಂ ಸರ್ವತಃ ಅಕ್ಷೀಣಿ ಶಿರಾಂಸಿ ಮುಖಾನಿ ಚ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಸರ್ವತೋಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಮ್ ; ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮತ್ ಶ್ರುತಿಃ ಶ್ರವಣೇಂದ್ರಿಯಮ್ , ತತ್ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಶ್ರುತಿಮತ್ , ಲೋಕೇ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯೇ, ಸರ್ವಮ್ ಆವೃತ್ಯ ಸಂವ್ಯಾಪ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ ಸ್ಥಿತಿಂ ಲಭತೇ ॥ ೧೩ ॥
ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ಸರ್ವತೋಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಮ್ ।
ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮಲ್ಲೋಕೇ ಸರ್ವಮಾವೃತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ಸರ್ವತಃ ಪಾಣಯಃ ಪಾದಾಶ್ಚ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಕರಣೋಪಾಧಿಭಿಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಅಸ್ತಿತ್ವಂ ವಿಭಾವ್ಯತೇ । ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶ್ಚ ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿತಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಚ ಪಾಣಿಪಾದಾದಿಭಿಃ ಅನೇಕಧಾ ಭಿನ್ನಮ್ । ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿಭೇದಕೃತಂ ವಿಶೇಷಜಾತಂ ಮಿಥ್ಯೈವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ, ಇತಿ ತದಪನಯನೇನ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ಉಪಾಧಿಕೃತಂ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಮಪಿ ಅಸ್ತಿತ್ವಾಧಿಗಮಾಯ ಜ್ಞೇಯಧರ್ಮವತ್ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ ‘ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ಹಿ ಸಂಪ್ರದಾಯವಿದಾಂ ವಚನಮ್ — ‘ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ’ ( ? ) ಇತಿ । ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವದೇಹಾವಯವತ್ವೇನ ಗಮ್ಯಮಾನಾಃ ಪಾಣಿಪಾದಾದಯಃ ಜ್ಞೇಯಶಕ್ತಿಸದ್ಭಾವನಿಮಿತ್ತಸ್ವಕಾರ್ಯಾಃ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಸದ್ಭಾವೇ ಲಿಂಗಾನಿ ‘ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ’ ಇತಿ ಉಪಚಾರತಃ ಉಚ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಮ್ ಅನ್ಯತ್ । ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಸರ್ವತೋಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಂ ಸರ್ವತಃ ಅಕ್ಷೀಣಿ ಶಿರಾಂಸಿ ಮುಖಾನಿ ಚ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಸರ್ವತೋಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಮ್ ; ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮತ್ ಶ್ರುತಿಃ ಶ್ರವಣೇಂದ್ರಿಯಮ್ , ತತ್ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಶ್ರುತಿಮತ್ , ಲೋಕೇ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯೇ, ಸರ್ವಮ್ ಆವೃತ್ಯ ಸಂವ್ಯಾಪ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ ಸ್ಥಿತಿಂ ಲಭತೇ ॥ ೧೩ ॥

ಉಕ್ತಪ್ರವೃತ್ಯಾ ಚೇತನಾಸ್ತಿತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಕಥಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಸ್ತಿತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಚೇತನಸ್ಯೈವ ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿನಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತ್ವಾತ್ ಚೇತನಾಸ್ತಿತ್ವಂ ತದಸ್ತಿತ್ವಮೇವ, ಇತ್ಯಾಹ -

ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶ್ಚೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪಾಣಿಪಾದಾಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಾದಿಮತ್ವಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -

ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಚೇತಿ ।

ಅತಶ್ಚ ಉಪಾಧಿತಃ ತಸ್ಮಿನ್ ವಿಶೇಷೋಕ್ತಃ, ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ‘ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸನ್ ‘ ಇತಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷೋಕ್ತಿ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ಕ್ಷೇತ್ರೇತಿ ।

ಪಾಣಿಪಾದಾದಿಮತ್ವಮ್ ಔಪಾಧಿಕಂ ಮಿಥ್ಯಾ ಚೇತ್ , ಜ್ಞೇಯಪ್ರವಚನಾಧಿಕಾರೇ ಕಥಂ ತದುಕ್ತಿಃ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ಉಪಾಧೀತಿ ।

ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಮಪಿ ಜ್ಞೇಯವಸ್ತುಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗಿ ಇತ್ಯತ್ರ ವೃದ್ಧಸಂಮತಿಮಾಹ -

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ಪಾಣಿಪಾದಾದೀನಾಮ್ ಅನ್ಯಗತಾನಾಮ್ ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇನ ಆರೋಪ್ಯ ವ್ಯಪದೇಶೇ ಕೋ ಹೇತುಃ? ಇತಿ, ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ -

ಸರ್ವತ್ರೇತಿ ।

ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ಶಕ್ತಿಃ - ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರವರ್ತನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ , ತತ್ ಸತ್ತ್ವಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯವಂತೋ ಭವಂತಿ  ಪಾಣ್ಯಾದಯಃ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ, ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।

‘ಸರ್ವತೋಽಕ್ಷಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೧೩) ಇತ್ಯಾದೌ ಉಕ್ತಮತಿದಿಶತಿ -

ತಥೇತಿ ।

ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ ಯಥಾ ಸರ್ವತಃ ಪಾಣಿಪಾದಮ್ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ತಥಾ, ಇತಿ ಉಕ್ತಮೇವ  ಸ್ಫುಟಯತಿ -

ಸರ್ವತ ಇತಿ ।

‘ಸರ್ವತೋಽಕ್ಷಿ’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮಾಹ -

ಸರ್ವತೋಽಕ್ಷೀತಿ ।

ಅಕ್ಷಿಶ್ರವಣವತ್ವಮ್ ಅವಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯವತ್ತ್ವಸ್ಯ, ಪಾಣಿಪಾದಮುಖವತ್ವಂ ಚ ಅವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ಮೇಂದ್ರಯವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚ ಉಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಏಕಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಪಾಣ್ಯಾದಿಮತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ -

ಸರ್ವಮಿತಿ

॥ ೧೩ ॥