ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ವಿದ್ಧ್ಯನಾದೀ ಉಭಾವಪಿ
ವಿಕಾರಾಂಶ್ಚ ಗುಣಾಂಶ್ಚೈವ ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾನ್ ॥ ೧೯ ॥
ಆದೀ ಅನಾದೀ ಇತಿ ತತ್ಪುರುಷಸಮಾಸಂ ಕೇಚಿತ್ ವರ್ಣಯಂತಿತೇನ ಹಿ ಕಿಲ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿಯದಿ ಪುನಃ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಾವೇವ ನಿತ್ಯೌ ಸ್ಯಾತಾಂ ತತ್ಕೃತಮೇವ ಜಗತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಜಗತಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ತತ್ ಅಸತ್ ; ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋಃ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಈಶಿತವ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಅನೀಶ್ವರತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸಂಸಾರಸ್ಯ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚನಿತ್ಯತ್ವೇ ಪುನಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಃ ಸರ್ವಮೇತತ್ ಉಪಪನ್ನಂ ಭವೇತ್ಕಥಮ್ ?
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ವಿದ್ಧ್ಯನಾದೀ ಉಭಾವಪಿ
ವಿಕಾರಾಂಶ್ಚ ಗುಣಾಂಶ್ಚೈವ ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾನ್ ॥ ೧೯ ॥
ಆದೀ ಅನಾದೀ ಇತಿ ತತ್ಪುರುಷಸಮಾಸಂ ಕೇಚಿತ್ ವರ್ಣಯಂತಿತೇನ ಹಿ ಕಿಲ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿಯದಿ ಪುನಃ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಾವೇವ ನಿತ್ಯೌ ಸ್ಯಾತಾಂ ತತ್ಕೃತಮೇವ ಜಗತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಜಗತಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ತತ್ ಅಸತ್ ; ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋಃ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಈಶಿತವ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಅನೀಶ್ವರತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸಂಸಾರಸ್ಯ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚನಿತ್ಯತ್ವೇ ಪುನಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಃ ಸರ್ವಮೇತತ್ ಉಪಪನ್ನಂ ಭವೇತ್ಕಥಮ್ ?

ಮತಾಂತರಮಾಹ -

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಯೋರ್ಮೂಲಕಾರಣತ್ವಾಭಾವೇ ಕಸ್ಯ ತದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾ, ಆಹ -

ತೇನ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಕೃತ್ಯೋರೇವ ಮೂಲಕಾರಣತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಮ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -

ಯದೀತಿ ।

ಪ್ರಕೃತಿದ್ಬಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಪಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ -

ತದಸದಿತಿ ।

ಕಿಂ ಚ ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಂಸಾರಹೇತುತ್ವೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ ಮುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ತತಃ ಸಂಸಾರಾಪ್ತೇಃ ಅನಿಷೇಧಾತ್ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ನ ತಸ್ಯೈವ ಸಂಸಾರಹೇತುತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -

ಸಂಸಾರಸ್ಯೇತಿ ।

ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಾಪೇಕ್ಷಾಮೃತೇ ಪರಸ್ಯೈವ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಕಿಂ ಚ ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಃ ತದುದಯಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಬಂಧಾಭಾವೇ ತದ್ವಿಶ್ಲೇಷಾತ್ಮನೋ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಕದಾಚಿತ್ ಉಭಯಾಭಾವೇ ಪುನಸ್ತದಪ್ರಸಂಗಾತ್ ನ ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತಾ, ಇತ್ಯಾಹ -

ಬಂಧೇತಿ ।

ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಃ ಮೂಲಕಾರಣತ್ವೇ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯಾಹ -

ನಿತ್ಯತ್ವ ಇತಿ ।

ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ದೋಷಾಭಾವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಂಕ್ಷವಃ - ಸತ್ತಾಪ್ರಾಪಕೋ ಹೇತುಃ । ಪ್ರಕೃತೇರನಾದಿತ್ವೇ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಚ ತಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮನೋ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಂ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಂ ಚ ಸಿಧ್ಯತಿ, ಇತಿ ಭಾವಃ

॥ ೧೯ ॥