ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಪುರುಷಃ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥೋ ಹಿ ಭುಂಕ್ತೇ ಪ್ರಕೃತಿಜಾನ್ಗುಣಾನ್
ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗೋಽಸ್ಯ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ॥ ೨೧ ॥
ಪುರುಷಃ ಭೋಕ್ತಾ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಃ ಪ್ರಕೃತೌ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಾಯಾಂ ಸ್ಥಿತಃ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಃ, ಪ್ರಕೃತಿಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗತಃ ಇತ್ಯೇತತ್ , ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಭುಂಕ್ತೇ ಉಪಲಭತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃಪ್ರಕೃತಿಜಾನ್ ಪ್ರಕೃತಿತಃ ಜಾತಾನ್ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾಕಾರಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾನ್ ಗುಣಾನ್ಸುಖೀ, ದುಃಖೀ, ಮೂಢಃ, ಪಂಡಿತಃ ಅಹಮ್ಇತ್ಯೇವಮ್ಸತ್ಯಾಮಪಿ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸುಖದುಃಖಮೋಹೇಷು ಗುಣೇಷು ಭುಜ್ಯಮಾನೇಷು ಯಃ ಸಂಗಃ ಆತ್ಮಭಾವಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಾರಣಂ ಜನ್ಮನಃ, ಸಃ ಯಥಾಕಾಮೋ ಭವತಿ ತತ್ಕ್ರತುರ್ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃತದೇತತ್ ಆಹಕಾರಣಂ ಹೇತುಃ ಗುಣಸಂಗಃ ಗುಣೇಷು ಸಂಗಃ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುಃ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು, ಸತ್ಯಶ್ಚ ಅಸತ್ಯಶ್ಚ ಯೋನಯಃ ಸದಸದ್ಯೋನಯಃ ತಾಸು ಸದಸದ್ಯೋನಿಷು ಜನ್ಮಾನಿ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಾನಿ, ತೇಷು ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ವಿಷಯಭೂತೇಷು ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗಃಅಥವಾ, ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ಅಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗಃ ಇತಿ ಸಂಸಾರಪದಮಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ಸದ್ಯೋನಯಃ ದೇವಾದಿಯೋನಯಃ ; ಅಸದ್ಯೋನಯಃ ಪಶ್ವಾದಿಯೋನಯಃಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸದಸದ್ಯೋನಯಃ ಮನುಷ್ಯಯೋನಯೋಽಪಿ ಅವಿರುದ್ಧಾಃ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ
ಪುರುಷಃ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥೋ ಹಿ ಭುಂಕ್ತೇ ಪ್ರಕೃತಿಜಾನ್ಗುಣಾನ್
ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗೋಽಸ್ಯ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ॥ ೨೧ ॥
ಪುರುಷಃ ಭೋಕ್ತಾ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಃ ಪ್ರಕೃತೌ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಾಯಾಂ ಸ್ಥಿತಃ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಃ, ಪ್ರಕೃತಿಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಗತಃ ಇತ್ಯೇತತ್ , ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಭುಂಕ್ತೇ ಉಪಲಭತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃಪ್ರಕೃತಿಜಾನ್ ಪ್ರಕೃತಿತಃ ಜಾತಾನ್ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾಕಾರಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾನ್ ಗುಣಾನ್ಸುಖೀ, ದುಃಖೀ, ಮೂಢಃ, ಪಂಡಿತಃ ಅಹಮ್ಇತ್ಯೇವಮ್ಸತ್ಯಾಮಪಿ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸುಖದುಃಖಮೋಹೇಷು ಗುಣೇಷು ಭುಜ್ಯಮಾನೇಷು ಯಃ ಸಂಗಃ ಆತ್ಮಭಾವಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಾರಣಂ ಜನ್ಮನಃ, ಸಃ ಯಥಾಕಾಮೋ ಭವತಿ ತತ್ಕ್ರತುರ್ಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃತದೇತತ್ ಆಹಕಾರಣಂ ಹೇತುಃ ಗುಣಸಂಗಃ ಗುಣೇಷು ಸಂಗಃ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುಃ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು, ಸತ್ಯಶ್ಚ ಅಸತ್ಯಶ್ಚ ಯೋನಯಃ ಸದಸದ್ಯೋನಯಃ ತಾಸು ಸದಸದ್ಯೋನಿಷು ಜನ್ಮಾನಿ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಾನಿ, ತೇಷು ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ವಿಷಯಭೂತೇಷು ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗಃಅಥವಾ, ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ಅಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗಃ ಇತಿ ಸಂಸಾರಪದಮಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ಸದ್ಯೋನಯಃ ದೇವಾದಿಯೋನಯಃ ; ಅಸದ್ಯೋನಯಃ ಪಶ್ವಾದಿಯೋನಯಃಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸದಸದ್ಯೋನಯಃ ಮನುಷ್ಯಯೋನಯೋಽಪಿ ಅವಿರುದ್ಧಾಃ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ

ನಿಮಿತ್ತಂ ವಕ್ತುಮ್ ಆದೌ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯೌಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾತ್ , ಇತ್ಯಾಹ -

ಪುರುಷ ಇತಿ ।

ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಕೃತಿಮ್ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಗತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಭುಂಕತೇ, ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಗುಣವಿಷಯಂ ಭೋಗಮ್ ಅಭಿನಯತಿ -

ಸುಖೀತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಭೋಗಹೇತುತ್ವಾತ್ ಕಿಂ ಕಾರಣಾನ್ವೇಷಣಯಾ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ಸತ್ಯಾಮಪೀತಿ ।

ಸಂಗಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದೌ ಸಂಸಾರೇ ಪ್ರಧಾನಹೇತುತ್ವೇ ಮಾನಮಾಹ -

ಸ ಯಥೇತಿ ।

ಉಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ತದೇತದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಾಧ್ಯಾಹಾರಂ ಯೋಜನಾಂತಾರಮಾಹ -

ಅಥವೇತಿ ।

ಸದಸದ್ಯೋನೀಃ ವಿವಿಚ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಸದ್ಯೋನಯ ಇತಿ ।

ಯೋನಿದ್ವಯನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಮಧ್ಯಮವರ್ತಿನ್ಯೋ ಮನುಷ್ಯಯೋನಯೋಽಪಿ ಧ್ವನಿತಾ ಇತ್ಯಾಹ -

ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।