புருஷ: ப்ரக்ருதிஸ்தோ² ஹி பு⁴ங்க்தே ப்ரக்ருதிஜாந்கு³ணாந் ।
காரணம் கு³ணஸங்கோ³(அ)ஸ்ய ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மஸு ॥ 21 ॥
புருஷ: போ⁴க்தா ப்ரக்ருதிஸ்த²: ப்ரக்ருதௌ அவித்³யாலக்ஷணாயாம் கார்யகரணரூபேண பரிணதாயாம் ஸ்தி²த: ப்ரக்ருதிஸ்த²:, ப்ரக்ருதிமாத்மத்வேந க³த: இத்யேதத் , ஹி யஸ்மாத் , தஸ்மாத் பு⁴ங்க்தே உபலப⁴தே இத்யர்த²: । ப்ரக்ருதிஜாந் ப்ரக்ருதித: ஜாதாந் ஸுக²து³:க²மோஹாகாராபி⁴வ்யக்தாந் கு³ணாந் ‘ஸுகீ², து³:கீ², மூட⁴:, பண்டி³த: அஹம்’ இத்யேவம் । ஸத்யாமபி அவித்³யாயாம் ஸுக²து³:க²மோஹேஷு கு³ணேஷு பு⁴ஜ்யமாநேஷு ய: ஸங்க³: ஆத்மபா⁴வ: ஸம்ஸாரஸ்ய ஸ: ப்ரதா⁴நம் காரணம் ஜந்மந:, ‘ஸ: யதா²காமோ ப⁴வதி தத்க்ரதுர்ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இத்யாதி³ஶ்ருதே: । ததே³தத் ஆஹ — காரணம் ஹேது: கு³ணஸங்க³: கு³ணேஷு ஸங்க³: அஸ்ய புருஷஸ்ய போ⁴க்து: ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மஸு, ஸத்யஶ்ச அஸத்யஶ்ச யோநய: ஸத³ஸத்³யோநய: தாஸு ஸத³ஸத்³யோநிஷு ஜந்மாநி ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மாநி, தேஷு ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மஸு விஷயபூ⁴தேஷு காரணம் கு³ணஸங்க³: । அத²வா, ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மஸு அஸ்ய ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் கு³ணஸங்க³: இதி ஸம்ஸாரபத³மத்⁴யாஹார்யம் । ஸத்³யோநய: தே³வாதி³யோநய: ; அஸத்³யோநய: பஶ்வாதி³யோநய: । ஸாமர்த்²யாத் ஸத³ஸத்³யோநய: மநுஷ்யயோநயோ(அ)பி அவிருத்³தா⁴: த்³ரஷ்டவ்யா: ॥
புருஷ: ப்ரக்ருதிஸ்தோ² ஹி பு⁴ங்க்தே ப்ரக்ருதிஜாந்கு³ணாந் ।
காரணம் கு³ணஸங்கோ³(அ)ஸ்ய ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மஸு ॥ 21 ॥
புருஷ: போ⁴க்தா ப்ரக்ருதிஸ்த²: ப்ரக்ருதௌ அவித்³யாலக்ஷணாயாம் கார்யகரணரூபேண பரிணதாயாம் ஸ்தி²த: ப்ரக்ருதிஸ்த²:, ப்ரக்ருதிமாத்மத்வேந க³த: இத்யேதத் , ஹி யஸ்மாத் , தஸ்மாத் பு⁴ங்க்தே உபலப⁴தே இத்யர்த²: । ப்ரக்ருதிஜாந் ப்ரக்ருதித: ஜாதாந் ஸுக²து³:க²மோஹாகாராபி⁴வ்யக்தாந் கு³ணாந் ‘ஸுகீ², து³:கீ², மூட⁴:, பண்டி³த: அஹம்’ இத்யேவம் । ஸத்யாமபி அவித்³யாயாம் ஸுக²து³:க²மோஹேஷு கு³ணேஷு பு⁴ஜ்யமாநேஷு ய: ஸங்க³: ஆத்மபா⁴வ: ஸம்ஸாரஸ்ய ஸ: ப்ரதா⁴நம் காரணம் ஜந்மந:, ‘ஸ: யதா²காமோ ப⁴வதி தத்க்ரதுர்ப⁴வதி’ (ப்³ரு. உ. 4 । 4 । 5) இத்யாதி³ஶ்ருதே: । ததே³தத் ஆஹ — காரணம் ஹேது: கு³ணஸங்க³: கு³ணேஷு ஸங்க³: அஸ்ய புருஷஸ்ய போ⁴க்து: ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மஸு, ஸத்யஶ்ச அஸத்யஶ்ச யோநய: ஸத³ஸத்³யோநய: தாஸு ஸத³ஸத்³யோநிஷு ஜந்மாநி ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மாநி, தேஷு ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மஸு விஷயபூ⁴தேஷு காரணம் கு³ணஸங்க³: । அத²வா, ஸத³ஸத்³யோநிஜந்மஸு அஸ்ய ஸம்ஸாரஸ்ய காரணம் கு³ணஸங்க³: இதி ஸம்ஸாரபத³மத்⁴யாஹார்யம் । ஸத்³யோநய: தே³வாதி³யோநய: ; அஸத்³யோநய: பஶ்வாதி³யோநய: । ஸாமர்த்²யாத் ஸத³ஸத்³யோநய: மநுஷ்யயோநயோ(அ)பி அவிருத்³தா⁴: த்³ரஷ்டவ்யா: ॥