శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (గీతాభాష్య)
 
పురుషః ప్రకృతిస్థో హి భుఙ్క్తే ప్రకృతిజాన్గుణాన్
కారణం గుణసఙ్గోఽస్య సదసద్యోనిజన్మసు ॥ ౨౧ ॥
పురుషః భోక్తా ప్రకృతిస్థః ప్రకృతౌ అవిద్యాలక్షణాయాం కార్యకరణరూపేణ పరిణతాయాం స్థితః ప్రకృతిస్థః, ప్రకృతిమాత్మత్వేన గతః ఇత్యేతత్ , హి యస్మాత్ , తస్మాత్ భుఙ్క్తే ఉపలభతే ఇత్యర్థఃప్రకృతిజాన్ ప్రకృతితః జాతాన్ సుఖదుఃఖమోహాకారాభివ్యక్తాన్ గుణాన్సుఖీ, దుఃఖీ, మూఢః, పణ్డితః అహమ్ఇత్యేవమ్సత్యామపి అవిద్యాయాం సుఖదుఃఖమోహేషు గుణేషు భుజ్యమానేషు యః సఙ్గః ఆత్మభావః సంసారస్య సః ప్రధానం కారణం జన్మనః, సః యథాకామో భవతి తత్క్రతుర్భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౫) ఇత్యాదిశ్రుతేఃతదేతత్ ఆహకారణం హేతుః గుణసఙ్గః గుణేషు సఙ్గః అస్య పురుషస్య భోక్తుః సదసద్యోనిజన్మసు, సత్యశ్చ అసత్యశ్చ యోనయః సదసద్యోనయః తాసు సదసద్యోనిషు జన్మాని సదసద్యోనిజన్మాని, తేషు సదసద్యోనిజన్మసు విషయభూతేషు కారణం గుణసఙ్గఃఅథవా, సదసద్యోనిజన్మసు అస్య సంసారస్య కారణం గుణసఙ్గః ఇతి సంసారపదమధ్యాహార్యమ్సద్యోనయః దేవాదియోనయః ; అసద్యోనయః పశ్వాదియోనయఃసామర్థ్యాత్ సదసద్యోనయః మనుష్యయోనయోఽపి అవిరుద్ధాః ద్రష్టవ్యాః
పురుషః ప్రకృతిస్థో హి భుఙ్క్తే ప్రకృతిజాన్గుణాన్
కారణం గుణసఙ్గోఽస్య సదసద్యోనిజన్మసు ॥ ౨౧ ॥
పురుషః భోక్తా ప్రకృతిస్థః ప్రకృతౌ అవిద్యాలక్షణాయాం కార్యకరణరూపేణ పరిణతాయాం స్థితః ప్రకృతిస్థః, ప్రకృతిమాత్మత్వేన గతః ఇత్యేతత్ , హి యస్మాత్ , తస్మాత్ భుఙ్క్తే ఉపలభతే ఇత్యర్థఃప్రకృతిజాన్ ప్రకృతితః జాతాన్ సుఖదుఃఖమోహాకారాభివ్యక్తాన్ గుణాన్సుఖీ, దుఃఖీ, మూఢః, పణ్డితః అహమ్ఇత్యేవమ్సత్యామపి అవిద్యాయాం సుఖదుఃఖమోహేషు గుణేషు భుజ్యమానేషు యః సఙ్గః ఆత్మభావః సంసారస్య సః ప్రధానం కారణం జన్మనః, సః యథాకామో భవతి తత్క్రతుర్భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౫) ఇత్యాదిశ్రుతేఃతదేతత్ ఆహకారణం హేతుః గుణసఙ్గః గుణేషు సఙ్గః అస్య పురుషస్య భోక్తుః సదసద్యోనిజన్మసు, సత్యశ్చ అసత్యశ్చ యోనయః సదసద్యోనయః తాసు సదసద్యోనిషు జన్మాని సదసద్యోనిజన్మాని, తేషు సదసద్యోనిజన్మసు విషయభూతేషు కారణం గుణసఙ్గఃఅథవా, సదసద్యోనిజన్మసు అస్య సంసారస్య కారణం గుణసఙ్గః ఇతి సంసారపదమధ్యాహార్యమ్సద్యోనయః దేవాదియోనయః ; అసద్యోనయః పశ్వాదియోనయఃసామర్థ్యాత్ సదసద్యోనయః మనుష్యయోనయోఽపి అవిరుద్ధాః ద్రష్టవ్యాః

నిమిత్తం వక్తుమ్ ఆదౌ సంసారిత్వమస్య అవిద్యౌక్యాధ్యాసాత్ , ఇత్యాహ -

పురుష ఇతి ।

యస్మాత్ ప్రకృతిమ్ ఆత్మత్వేన గతః, తస్మాత్ భుఙ్కతే, ఇతి యోజనా ।

గుణవిషయం భోగమ్ అభినయతి -

సుఖీతి ।

అవిద్యాయాః భోగహేతుత్వాత్ కిం కారణాన్వేషణయా, ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -

సత్యామపీతి ।

సఙ్గస్య జన్మాదౌ సంసారే ప్రధానహేతుత్వే మానమాహ -

స యథేతి ।

ఉక్తే అర్థే ద్వితీయార్ధమవతార్య వ్యాచష్టే -

తదేతదిత్యాదినా ।

సాధ్యాహారం యోజనాన్తారమాహ -

అథవేతి ।

సదసద్యోనీః వివిచ్య వ్యాచష్టే -

సద్యోనయ ఇతి ।

యోనిద్వయనిర్దేశాత్ మధ్యమవర్తిన్యో మనుష్యయోనయోఽపి ధ్వనితా ఇత్యాహ -

సామర్థ్యాదితి ।