పురుషః ప్రకృతిస్థో హి భుఙ్క్తే ప్రకృతిజాన్గుణాన్ ।
కారణం గుణసఙ్గోఽస్య సదసద్యోనిజన్మసు ॥ ౨౧ ॥
పురుషః భోక్తా ప్రకృతిస్థః ప్రకృతౌ అవిద్యాలక్షణాయాం కార్యకరణరూపేణ పరిణతాయాం స్థితః ప్రకృతిస్థః, ప్రకృతిమాత్మత్వేన గతః ఇత్యేతత్ , హి యస్మాత్ , తస్మాత్ భుఙ్క్తే ఉపలభతే ఇత్యర్థః । ప్రకృతిజాన్ ప్రకృతితః జాతాన్ సుఖదుఃఖమోహాకారాభివ్యక్తాన్ గుణాన్ ‘సుఖీ, దుఃఖీ, మూఢః, పణ్డితః అహమ్’ ఇత్యేవమ్ । సత్యామపి అవిద్యాయాం సుఖదుఃఖమోహేషు గుణేషు భుజ్యమానేషు యః సఙ్గః ఆత్మభావః సంసారస్య సః ప్రధానం కారణం జన్మనః, ‘సః యథాకామో భవతి తత్క్రతుర్భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౫) ఇత్యాదిశ్రుతేః । తదేతత్ ఆహ — కారణం హేతుః గుణసఙ్గః గుణేషు సఙ్గః అస్య పురుషస్య భోక్తుః సదసద్యోనిజన్మసు, సత్యశ్చ అసత్యశ్చ యోనయః సదసద్యోనయః తాసు సదసద్యోనిషు జన్మాని సదసద్యోనిజన్మాని, తేషు సదసద్యోనిజన్మసు విషయభూతేషు కారణం గుణసఙ్గః । అథవా, సదసద్యోనిజన్మసు అస్య సంసారస్య కారణం గుణసఙ్గః ఇతి సంసారపదమధ్యాహార్యమ్ । సద్యోనయః దేవాదియోనయః ; అసద్యోనయః పశ్వాదియోనయః । సామర్థ్యాత్ సదసద్యోనయః మనుష్యయోనయోఽపి అవిరుద్ధాః ద్రష్టవ్యాః ॥
పురుషః ప్రకృతిస్థో హి భుఙ్క్తే ప్రకృతిజాన్గుణాన్ ।
కారణం గుణసఙ్గోఽస్య సదసద్యోనిజన్మసు ॥ ౨౧ ॥
పురుషః భోక్తా ప్రకృతిస్థః ప్రకృతౌ అవిద్యాలక్షణాయాం కార్యకరణరూపేణ పరిణతాయాం స్థితః ప్రకృతిస్థః, ప్రకృతిమాత్మత్వేన గతః ఇత్యేతత్ , హి యస్మాత్ , తస్మాత్ భుఙ్క్తే ఉపలభతే ఇత్యర్థః । ప్రకృతిజాన్ ప్రకృతితః జాతాన్ సుఖదుఃఖమోహాకారాభివ్యక్తాన్ గుణాన్ ‘సుఖీ, దుఃఖీ, మూఢః, పణ్డితః అహమ్’ ఇత్యేవమ్ । సత్యామపి అవిద్యాయాం సుఖదుఃఖమోహేషు గుణేషు భుజ్యమానేషు యః సఙ్గః ఆత్మభావః సంసారస్య సః ప్రధానం కారణం జన్మనః, ‘సః యథాకామో భవతి తత్క్రతుర్భవతి’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౫) ఇత్యాదిశ్రుతేః । తదేతత్ ఆహ — కారణం హేతుః గుణసఙ్గః గుణేషు సఙ్గః అస్య పురుషస్య భోక్తుః సదసద్యోనిజన్మసు, సత్యశ్చ అసత్యశ్చ యోనయః సదసద్యోనయః తాసు సదసద్యోనిషు జన్మాని సదసద్యోనిజన్మాని, తేషు సదసద్యోనిజన్మసు విషయభూతేషు కారణం గుణసఙ్గః । అథవా, సదసద్యోనిజన్మసు అస్య సంసారస్య కారణం గుణసఙ్గః ఇతి సంసారపదమధ్యాహార్యమ్ । సద్యోనయః దేవాదియోనయః ; అసద్యోనయః పశ్వాదియోనయః । సామర్థ్యాత్ సదసద్యోనయః మనుష్యయోనయోఽపి అవిరుద్ధాః ద్రష్టవ్యాః ॥