‘ನ ಸ ಭೂಯೋಽಭಿಜಾಯತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಾಕ್ಷಿಪತಿ-
ನನ್ವಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಜನ್ಮಾಭಾವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ಪುನರ್ದೇಹಾರಂಭಮುಪೇತ್ಯ ನಾಕ್ಷೇಪಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಸ್ಯುಸ್ತ್ರೀಣಿ ಜನ್ಮಾಮಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ವರ್ತಮಾನದೇಹೇ ಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಾಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಆಂ ಫಲಮದತ್ವಾ ನಾಶಾಯೋಗಾತ್ ಜನ್ಮದ್ವಯಮಾವಶ್ಯಕಮ್ । ಅತೀತಾನೇಕದೇಹೇಷ್ವಪಿ ಕೃತಕರ್ಮಣಾಂ ‘ನಾಭುಕ್ತಂ ಕ್ಷೀಯತೇ ಕರ್ಮ’ ಇತ್ಯೇವ ಸ್ಮೃತೇಃ ಅದತ್ವಾ ಫಲಮನಾಶಾತ್ ಅಸ್ತಿ ತೃತೀಯಮಪಿಜನ್ಮ, ಇತ್ಯಾಹ -
ಪ್ರಾಗಿತಿ ।
ಫಲದಾನಂ ವಿನಾಪಿ ಕರ್ಮನಾಶೇ ದೋಷಮಾಹ-
ಕೃತೇತಿ ।
ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಫಲಮದತ್ವಾ ಕರ್ಮನಾಶೋ ನ, ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ವಿಮತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಫಲಮದತ್ವಾ ನ ಕ್ಷೀಯಂತೇ, ವೈದಿಕಕರ್ಮತ್ವಾತ್ , ಆರಬ್ಧಕರ್ಮವತ್ , ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ-
ಯಥೇತಿ ।
ನಾಶೋ ನ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನು ಅನಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾತ್ ನಾಶೋ ಯುಕ್ತಃ ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಾತ್ । ಆರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾಂ ತು ಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವೇನ ಬಲವತ್ವಾತ್ ನ ಜ್ಞಾನಾತ್ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಇತಿ । ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಾನೋತ್ಥತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಾಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಮ್ ಅನುಪಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಮದತ್ವಾ ನಾಶಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು - ಕರ್ಮಣಾಂ ಬುಹುತ್ವಾತ್ ತತ್ಫಲೇಷು ಜನ್ಮಸು ಕುತಃ ತ್ರಿತ್ವಮ್ ? ಆರಂಭಕಕರ್ಮಣಾಂ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಕತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ, ಅನಾರಬ್ಧತ್ವೇನ ಏಕ ಪ್ರರಾರತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ತತ್ರಾಹ -
ಸಂಹತಾನೀತಿ ।
ನಾಸ್ತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಐಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಮ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಕ್ತಕರ್ಮಣಾಂ ಜನ್ಮಾನಾರಂಭಕತ್ವೇ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ದೋಷಮ್ ಅನುಭಾಷ್ಯ, ತಸ್ಯ ಅತಿಪ್ರಸಂಜಕತ್ವಮಾಹ -
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರೇತಿ - ಆರಬ್ಧಕರ್ಮಸ್ವಪಿ, ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಫಲಜನಕತ್ವಾನಿಶ್ಚಯಃ ಅನಾಶ್ವಾಸಃ ।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಜನ್ಮಾನಾರಂಭಕತ್ವೇ ಕರ್ಮಕಾಂಡಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ -
ಶಾಸ್ರೇತಿ ।
ಅನಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾಂ ಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನೇ ಜನ್ಮಾಂತರಾರಂಭಕತ್ವಧ್ರೌವ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ-
ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯವಷ್ಟಭೇನ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ ಅನಾರಬ್ಧಕರ್ಮದಾಹೇ ಭಗವತೋಽಪಿ ಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾಧೀನಸರ್ವಕರ್ಮದಾಹೇ ‘ಸರ್ವಧರ್ಮಾನ್ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮-೬೬) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣೀಭವತಿ, ಇತ್ಯಾಹ -
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ ಅನಾರಬ್ಧಾಶೇಷಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ಯುಕ್ತಿರಪಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಹ -
ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ ।
ತಾಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಸ್ಮಿತಾರಾಗದ್ವೇಷಾಭಿನಿವೇಶಾಖ್ಯಕ್ಲೇಶಾತ್ಮಕಾನಿ ಸರ್ವಾನರ್ಥಬೀಜಾನಿ, ತಾನಿ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಯಾನಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಕರ್ಮಾಣಿ ತಾನಿ ಜನ್ಮಾಂತರಾರಂಭಕಾಣಿ । ಯಾನಿ ತು ವಿದುಷೋ ವಿದ್ಯಾದಗ್ಧಕ್ಲೇಶಬೀಜಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾತ್ರಶರೀರಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ತಾನಿ ಶರೀರಾರಂಭಕಾಣಿ ದಗ್ಧಪಟವತ್ ಅರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತೀತಮಾತ್ರದೇಹಾನಾಂ ಕರ್ಮಾಭಾಸಾನಾಂ ನ ಫಲಾರಂಭಕತಾ, ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಭಗವತೋಽಪಿ ಸಂಮತಿಮಾಹ -
ಇಹಾಪೀತಿ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರಾತೀತಿಕಕ್ಲೇಶಾನಾಂ ಕರ್ಮದ್ವಾರಾ ದೇಹಾನಾರಂಭಕತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಪಿ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ -
ಬೀಜಾನೀತಿ ।
ಜ್ಞಾನಾನಂತರಭಾವಿಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನೇನ ದಾಹಮಂಗೀಕರೋತಿ -
ಅಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ವಿರೋಧಿಗ್ರಸ್ತಾನಾಮೇವ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ಹೇತುಮಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ ಜನ್ಮನಿ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ವಾ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಪೂರ್ವಭಾವಿಕರ್ಮಣಾಂ ನ ತತೋ ದಾಹಃ, ವಿಗೇಧಿನ ವಿನಾ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಇತ್ಯಾಹ -
ನತ್ವಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾತ್ ನೈವಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವಶಬ್ದಶ್ರುತೇಃ ಸಂಕೋಚಂ ಶಂಕತೇ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಪ್ರಕಾರಣಾದಿಸಂಕೋಚಕಾಭಾವಾನ್ ನೈವಮಿತ್ಯಾಹ -
ನೇತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪದಶಾಯಾಮ್ ಉಕ್ತಮನುಮಾನಮ್ ಅನುವದತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆಭಾಸಾತ್ವಾತ್ ಇದಮಸಾಧಕಮ್ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ -
ತದಸದಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿಸತ್ವೇ ಕಥಮ್ ಆಭಾಪ್ತತ್ವಮ್ ? ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವೋಪಾಧಿನಾ ಹೇತೋರ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಭಂಗಾತ್ ಆಭಾಸತ್ವಧೀಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಧನುಪಃ ಸಕಾಶಾತ್ ಇಷುರ್ಮುಕ್ತೋ ಬಲವತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವೇ ಮಧ್ಯೇ ನಂ ಪತತಿ । ತಥಾ ಪ್ರಬಲಪ್ರತಿಬಂಧಕಂ ವಿನಾ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಭೋಗಾದೃತೇ ನ ಕ್ಷಯಃ । ನ ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತಾದೃಕ್ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಮ್ , ಉತ್ಪತ್ತಾವೇವ ಪೂರ್ವಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನೇನ ಅದಾಹ್ಯತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಂದಯೇಽಪಿ, ಯತ್ರ ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಮ್ , ತತ್ರ ಜ್ಞಾನದಾಹ್ಯತ್ವಮ್ , ಇತಿ ನ ವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಭೂತೋಽನಾರಬ್ಧೋ ವೇಗೋಽನೇನೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ । ಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಥಾನಿ - ಸಾಭಾಸಾಂತಃಕರಣಾನಷ್ಠಾನಿ, ಇತಿ ಯಾವತ್ । ವಿಮತಾನಿ, ತತ್ತ್ವಧೀನಿಮಿತ್ತನಿವೃತ್ತೀನಿ, ತತ್ಕೃತಕಾರಣನಿವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ರಜ್ಜುಸರ್ಪದಿವತ್ , ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧಿಃ, ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ವಿದುಷೋ ವರ್ತಮಾನದೇಹಪಾತೇ ದೇಹಹೇತ್ವಭಾವಾತ್ ತತ್ತ್ವಧೀಃ ಐಕಾಂತಿಕಫಲಾ, ಇತಿ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಪತಿತ ಇತಿ
॥ ೨೩ ॥