శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (గీతాభాష్య)
 
యావత్సఞ్జాయతే కిఞ్చిత్సత్త్వం స్థావరజఙ్గమమ్
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగాత్తద్విద్ధి భరతర్షభ ॥ ౨౬ ॥
కః పునః అయం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః సంయోగః అభిప్రేతః ? తావత్ రజ్జ్వేవ ఘటస్య అవయవసంశ్లేషద్వారకః సమ్బన్ధవిశేషః సంయోగః క్షేత్రేణ క్షేత్రజ్ఞస్య సమ్భవతి, ఆకాశవత్ నిరవయవత్వాత్నాపి సమవాయలక్షణః తన్తుపటయోరివ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః ఇతరేతరకార్యకారణభావానభ్యుపగమాత్ ఇతి, ఉచ్యతేక్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః విషయవిషయిణోః భిన్నస్వభావయోః ఇతరేతరతద్ధర్మాధ్యాసలక్షణః సంయోగః క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞస్వరూపవివేకాభావనిబన్ధనః, రజ్జుశుక్తికాదీనాం తద్వివేకజ్ఞానాభావాత్ అధ్యారోపితసర్పరజతాదిసంయోగవత్సః అయం అధ్యాసస్వరూపః క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగః మిథ్యాజ్ఞానలక్షణఃయథాశాస్త్రం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞలక్షణభేదపరిజ్ఞానపూర్వకం ప్రాక్ దర్శితరూపాత్ క్షేత్రాత్ ముఞ్జాదివ ఇషీకాం యథోక్తలక్షణం క్షేత్రజ్ఞం ప్రవిభజ్య సత్తన్నాసదుచ్యతే’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౨) ఇత్యనేన నిరస్తసర్వోపాధివిశేషం జ్ఞేయం బ్రహ్మస్వరూపేణ యః పశ్యతి, క్షేత్రం మాయానిర్మితహస్తిస్వప్నదృష్టవస్తుగన్ధర్వనగరాదివత్అసదేవ సదివ అవభాసతేఇతి ఎవం నిశ్చితవిజ్ఞానః యః, తస్య యథోక్తసమ్యగ్దర్శనవిరోధాత్ అపగచ్ఛతి మిథ్యాజ్ఞానమ్తస్య జన్మహేతోః అపగమాత్ ఎవం వేత్తి పురుషం ప్రకృతిం గుణైః సహ’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨౩) ఇత్యనేనవిద్వాన్ భూయః అభిజాయతేఇతి యత్ ఉక్తమ్ , తత్ ఉపపన్నముక్తమ్ ॥ ౨౬ ॥
యావత్సఞ్జాయతే కిఞ్చిత్సత్త్వం స్థావరజఙ్గమమ్
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగాత్తద్విద్ధి భరతర్షభ ॥ ౨౬ ॥
కః పునః అయం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః సంయోగః అభిప్రేతః ? తావత్ రజ్జ్వేవ ఘటస్య అవయవసంశ్లేషద్వారకః సమ్బన్ధవిశేషః సంయోగః క్షేత్రేణ క్షేత్రజ్ఞస్య సమ్భవతి, ఆకాశవత్ నిరవయవత్వాత్నాపి సమవాయలక్షణః తన్తుపటయోరివ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః ఇతరేతరకార్యకారణభావానభ్యుపగమాత్ ఇతి, ఉచ్యతేక్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః విషయవిషయిణోః భిన్నస్వభావయోః ఇతరేతరతద్ధర్మాధ్యాసలక్షణః సంయోగః క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞస్వరూపవివేకాభావనిబన్ధనః, రజ్జుశుక్తికాదీనాం తద్వివేకజ్ఞానాభావాత్ అధ్యారోపితసర్పరజతాదిసంయోగవత్సః అయం అధ్యాసస్వరూపః క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగః మిథ్యాజ్ఞానలక్షణఃయథాశాస్త్రం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞలక్షణభేదపరిజ్ఞానపూర్వకం ప్రాక్ దర్శితరూపాత్ క్షేత్రాత్ ముఞ్జాదివ ఇషీకాం యథోక్తలక్షణం క్షేత్రజ్ఞం ప్రవిభజ్య సత్తన్నాసదుచ్యతే’ (భ. గీ. ౧౩ । ౧౨) ఇత్యనేన నిరస్తసర్వోపాధివిశేషం జ్ఞేయం బ్రహ్మస్వరూపేణ యః పశ్యతి, క్షేత్రం మాయానిర్మితహస్తిస్వప్నదృష్టవస్తుగన్ధర్వనగరాదివత్అసదేవ సదివ అవభాసతేఇతి ఎవం నిశ్చితవిజ్ఞానః యః, తస్య యథోక్తసమ్యగ్దర్శనవిరోధాత్ అపగచ్ఛతి మిథ్యాజ్ఞానమ్తస్య జన్మహేతోః అపగమాత్ ఎవం వేత్తి పురుషం ప్రకృతిం గుణైః సహ’ (భ. గీ. ౧౩ । ౨౩) ఇత్యనేనవిద్వాన్ భూయః అభిజాయతేఇతి యత్ ఉక్తమ్ , తత్ ఉపపన్నముక్తమ్ ॥ ౨౬ ॥

క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసమ్బన్ధముక్తమ్ ఆక్షిపతి-

కః పునరితి ।

క్షేత్రజ్ఞస్య క్షేత్రణ సమ్బన్ధః సంయోగో వా సమవాయో వా? ఇతి వికల్ప్య, ఆద్యం దూషయతి -

న తావదితి ।

ద్వితీయం నిరస్యతి -

నాపీతి ।

వాస్తవసమ్బన్ధాభావేఽపి తయోరధ్యాసస్వరూపః సోఽస్తి, ఇతి పరిహరతి -

ఉచ్యత ఇతి ।

భిన్నస్వభావత్వే హేతుమాహ -

విషయేతి ।

ఇతరేతరవత్ , క్షేత్రే క్షేత్రజ్ఞే వా తద్ధర్మస్య క్షేత్రానధికరణస్య క్షేత్రజ్ఞగతస్య చైతన్యస్య క్షేత్రజ్ఞానాధారస్య చ క్షేత్రనిష్ఠస్య జాడ్యాదేః ఆరోపరూపో యోగస్తయోః, ఇత్యాహ -

ఇతరేతి ।

తఢు నిమిత్తమాహ -

క్షేత్రేతి ।

అవివేకాత్ ఆరోపితసంయోగే దృష్టాన్తమాహ -

రజ్జ్వితి ।

ఉక్తం సమ్బన్ధం నిగమయతి -

సోఽయమితి ।

తస్య నివృత్తియోగ్యత్వం సూచయతి-

మిథ్యేతి ।

కథం తర్హి మిథ్యాజ్ఞానస్య నివృత్తిః? ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -

యథేతి ।

యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు ఇత్యాది త్వమ్పదార్థవిషయం శాస్త్రమనుసృత్య వివేకజ్ఞానమాపాద్య మహాభూతాదిధృత్యన్తాత్ క్షేత్రాత్ ఉఫద్రష్ట్టత్వాదిలక్షణం ప్రాగుక్తం క్షేత్రజ్ఞం ముఞ్జేషీకాన్యాయేన వివిచ్య సర్వోపాధివినిర్ముక్తం బ్రహ్మ స్వరూపేణ జ్ఞేయం యోఽనుభవతి, తస్య మిథ్యాజ్ఞానమపగచ్ఛతి, ఇతి సమ్బన్ధః ।

కథమస్య నిర్విశేషత్వమ్ ? క్షేత్రజ్ఞస్య సవిశేషత్వహేతోః సత్త్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ -

క్షేత్రం చేతి ।

బహుదృష్టాన్తోక్తేః బహువిధత్వం క్షేత్రస్యద్యోత్యతే ।

ఉక్తజ్ఞానాత్ మిథ్యాజ్ఞానాపగమే హేతుమాహ-

యథోక్తేతి ।

తథాపి కథం పురుషార్థసిద్ధిః? కాలాన్తరే తుల్యజాతీయమిథ్యాజ్ఞానోదయసం భవాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, ఆహ-

తస్యేతి ।

సమ్యగ్జ్ఞానాత్ అజ్ఞానతత్కార్యనివృత్త్యా ముక్తిః, ఇతి స్థితే, ఫలితమాహ-

య ఎవమితి

॥ ౨౬ ॥