శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (గీతాభాష్య)
 
త్యాజ్యం దోషవదిత్యేకే కర్మ ప్రాహుర్మనీషిణః
యజ్ఞదానతపఃకర్మ త్యాజ్యమితి చాపరే ॥ ౩ ॥
నను కర్మయోగేన యోగినామ్’ (భ. గీ. ౩ । ౩) ఇతి అధికృతాః పూర్వం విభక్తనిష్ఠాః అపి ఇహ సర్వశాస్త్రార్థోపసంహారప్రకరణే యథా విచార్యన్తే, తథా సాఙ్ఖ్యా అపి జ్ఞాననిష్ఠాః విచార్యన్తామ్ ఇతి, తేషాం మోహదుఃఖనిమిత్తత్యాగానుపపత్తేః కాయక్లేశనిమిత్తం దుఃఖం సాఙ్ఖ్యాః ఆత్మని పశ్యన్తి, ఇచ్ఛాదీనాం క్షేత్రధర్మత్వేనైవ దర్శితత్వాత్అతః తే కాయక్లేశదుఃఖభయాత్ కర్మ పరిత్యజన్తినాపి తే కర్మాణి ఆత్మని పశ్యన్తి, యేన నియతం కర్మ మోహాత్ పరిత్యజేయుఃగుణానాం కర్మ నైవ కిఞ్చిత్కరోమి’ (భ. గీ. ౫ । ౮) ఇతి హి తే సంన్యస్యన్తిసర్వకర్మాణి మనసా సంన్యస్య’ (భ. గీ. ౫ । ౧౩) ఇత్యాదిభిః తత్త్వవిదః సంన్యాసప్రకారః ఉక్తఃతస్మాత్ యే అన్యే అధికృతాః కర్మణి అనాత్మవిదః, యేషాం మోహనిమిత్తః త్యాగః సమ్భవతి కాయక్లేశభయాచ్చ, తే ఎవ తామసాః త్యాగినః రాజసాశ్చ ఇతి నిన్ద్యన్తే కర్మిణామ్ అనాత్మజ్ఞానాం కర్మఫలత్యాగస్తుత్యర్థమ్ ; సర్వారమ్భపరిత్యాగీ’ (భ. గీ. ౧౨ । ౧౬) మౌనీ సన్తుష్టో యేన కేనచిత్అనికేతః స్థిరమతిః’ (భ. గీ. ౧౨ । ౧౯) ఇతి గుణాతీతలక్షణే పరమార్థసంన్యాసినః విశేషితత్వాత్వక్ష్యతి నిష్ఠా జ్ఞానస్య యా పరా’ (భ. గీ. ౧౮ । ౫౮) ఇతితస్మాత్ జ్ఞాననిష్ఠాః సంన్యాసినః ఇహ వివక్షితాఃకర్మఫలత్యాగః ఎవ సాత్త్వికత్వేన గుణేన తామసత్వాద్యపేక్షయా సంన్యాసః ఉచ్యతే, ముఖ్యః సర్వకర్మసంన్యాసః
త్యాజ్యం దోషవదిత్యేకే కర్మ ప్రాహుర్మనీషిణః
యజ్ఞదానతపఃకర్మ త్యాజ్యమితి చాపరే ॥ ౩ ॥
నను కర్మయోగేన యోగినామ్’ (భ. గీ. ౩ । ౩) ఇతి అధికృతాః పూర్వం విభక్తనిష్ఠాః అపి ఇహ సర్వశాస్త్రార్థోపసంహారప్రకరణే యథా విచార్యన్తే, తథా సాఙ్ఖ్యా అపి జ్ఞాననిష్ఠాః విచార్యన్తామ్ ఇతి, తేషాం మోహదుఃఖనిమిత్తత్యాగానుపపత్తేః కాయక్లేశనిమిత్తం దుఃఖం సాఙ్ఖ్యాః ఆత్మని పశ్యన్తి, ఇచ్ఛాదీనాం క్షేత్రధర్మత్వేనైవ దర్శితత్వాత్అతః తే కాయక్లేశదుఃఖభయాత్ కర్మ పరిత్యజన్తినాపి తే కర్మాణి ఆత్మని పశ్యన్తి, యేన నియతం కర్మ మోహాత్ పరిత్యజేయుఃగుణానాం కర్మ నైవ కిఞ్చిత్కరోమి’ (భ. గీ. ౫ । ౮) ఇతి హి తే సంన్యస్యన్తిసర్వకర్మాణి మనసా సంన్యస్య’ (భ. గీ. ౫ । ౧౩) ఇత్యాదిభిః తత్త్వవిదః సంన్యాసప్రకారః ఉక్తఃతస్మాత్ యే అన్యే అధికృతాః కర్మణి అనాత్మవిదః, యేషాం మోహనిమిత్తః త్యాగః సమ్భవతి కాయక్లేశభయాచ్చ, తే ఎవ తామసాః త్యాగినః రాజసాశ్చ ఇతి నిన్ద్యన్తే కర్మిణామ్ అనాత్మజ్ఞానాం కర్మఫలత్యాగస్తుత్యర్థమ్ ; సర్వారమ్భపరిత్యాగీ’ (భ. గీ. ౧౨ । ౧౬) మౌనీ సన్తుష్టో యేన కేనచిత్అనికేతః స్థిరమతిః’ (భ. గీ. ౧౨ । ౧౯) ఇతి గుణాతీతలక్షణే పరమార్థసంన్యాసినః విశేషితత్వాత్వక్ష్యతి నిష్ఠా జ్ఞానస్య యా పరా’ (భ. గీ. ౧౮ । ౫౮) ఇతితస్మాత్ జ్ఞాననిష్ఠాః సంన్యాసినః ఇహ వివక్షితాఃకర్మఫలత్యాగః ఎవ సాత్త్వికత్వేన గుణేన తామసత్వాద్యపేక్షయా సంన్యాసః ఉచ్యతే, ముఖ్యః సర్వకర్మసంన్యాసః

కర్మాధికృతానాం జ్ఞాననిష్ఠాతః విభక్తనిష్ఠావత్త్వేన పూర్వోక్తానామపి శాస్త్రార్థోపసంహారే పునః విచార్యత్వవత్ జ్ఞాననిష్ఠానామ్ అపి విచార్యత్వమ్ అత్ర అవిరుద్ధమ్ ఇతి శఙ్కతే -

నన్వితి ।

సాఙ్ఖ్యానాం - పరమార్థజ్ఞాననిష్ఠానాం, న అత్ర విచార్యతా ఇతి ఉత్తరమ్ ఆహ -

న తేషామితి ।

నను తేషామపి స్వాత్మని క్లేశదుఃఖాది పశ్యతాం తదనురోధేన రాజసకర్మత్యాగసిద్ధేః విచార్యత్వమ్ ? న ఇత్యాహ -

న కాయేతి ।

తత్ర క్షేత్రాధ్యాయోక్తం హేతూకరోతి -

ఇచ్ఛాదీనామితి ।

స్వాత్మని సాఙ్ఖ్యాదీనాం క్లేశాద్యప్రతిపత్తౌ ఫలితమ్ ఆహ -

అత ఇతి ।

నను తేషాం క్లేశాద్యదర్శనేఽపి స్వాత్మని కర్మాణి పశ్యతాం తత్త్యాగః యుక్తః, తేషాం కాయక్లేశాదికరత్వాత్ । న ఇత్యాహ-

నాపీతి ।

అజ్ఞానాం మోహమాహాత్మ్యాత్ నియతమపి కర్మ త్యక్తుం శక్యం, న తత్త్వవిదాం, స్వాత్మని కర్మాదర్శనేన తత్త్యాగే హేత్వభావాత్ , ఇతి మత్వా ఆహ -

మోహాదితి ।

కథం తర్హి తేషామ్ ఆత్మని కర్మాణి అపశ్యతాం ప్రాప్త్యభావే తత్త్యాగః సంన్యాసః ? తత్ర ఆహ -

గుణానామితి ।

అవివేకప్రాప్తానాం కర్మణాం, త్యాగః తత్త్వవిదామ్ ఇత్యుక్తం స్మారయన్ , అప్రాప్తప్రతిషేధం ప్రత్యాదిశతి -

సర్వేతి ।

తత్త్వవిదామ్ అత్ర అవిచార్యత్వే ఫలితమ్ ఆహ -

తస్మాదితి ।

యే అనాత్మవిదః, తే ఎవ ఇతి ఉత్తరత్ర సమ్బన్ధః ।

కర్మణి అధికృతానామ్ అనాత్మవిదాం కర్మత్యాగసమ్భావనాం దర్శయతి -

యేషాం చేతి ।

తన్నిన్దా కుత్ర ఉపయుక్తా ? ఇతి ఆశఙ్క్య ఆహ -

కర్మిణామితి ।

కిఞ్చ పరమార్థసంన్యాసినాం ప్రశస్యత్వోపలమ్భాత్ న నిన్దావిషయత్వమ్ ఇత్యాహ -

సర్వేతి ।

కిఞ్చ అత్రాపి ‘సిద్ధిం ప్రాప్తో యథా’ (భ. గీ. ౧౮-౫౦) ఇత్యాదినా జ్ఞాననిష్ఠాయాః వక్ష్యమాణత్వాత్ తద్వతాం న ఇహ విచార్యత ఇత్యాహ -

వక్ష్యతీతి ।

కర్మాధికృతానామేవ అత్ర వివక్షితత్వం, న జ్ఞాననిష్ఠానామ్ , ఇతి ఉపసంహరతి -

తస్మాదితి ।

నను సంన్యాసశబ్దేన సర్వకర్మసంన్యాసస్య గ్రాహ్యత్వాత్ తథావిధసంన్యాసినామ్ ఇహ వివక్షితత్వం ప్రతిభాతి ? తత్ర ఆహ -

కర్మేతి ।

సంన్యాసశబ్దేన ముఖ్యస్యైవ సంన్యాసస్య గ్రహణమ్ , గౌణముఖ్యయోః ముఖ్యే కార్యసంప్రత్యయాత్ , అన్యథా తదసమ్భవే హేతూక్తివైయర్థ్యేతి, అప్రాప్తతిషేధాత్ , ఇతి శఙ్కతే -

సర్వేతి ।