ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಯಸ್ಯ ನಾಹಂಕೃತೋ ಭಾವೋ ಬುದ್ಧಿರ್ಯಸ್ಯ ಲಿಪ್ಯತೇ
ಹತ್ವಾಪಿ ಇಮಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ನ ಹಂತಿ ನಿಬಧ್ಯತೇ ॥ ೧೭ ॥
ಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶನ್ಯಾಯಸಂಸ್ಕೃತಾತ್ಮನಃ ಭವತಿ ಅಹಂಕೃತಃಅಹಂ ಕರ್ತಾಇತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಃ ಭಾವಃ ಭಾವನಾ ಪ್ರತ್ಯಯಃಏತೇ ಏವ ಪಂಚ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಯಃ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಆತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಕರ್ತಾರಃ, ಅಹಮ್ , ಅಹಂ ತು ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಸಾಕ್ಷಿಭೂತಃ ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರೋ ಹ್ಯಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಕೇವಲಃ ಅವಿಕ್ರಿಯಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಏತತ್ಬುದ್ಧಿಃ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಉಪಾಧಿಭೂತಾ ಲಿಪ್ಯತೇ ಅನುಶಯಿನೀ ಭವತಿ — ‘ಇದಮಹಮಕಾರ್ಷಮ್ , ತೇನ ಅಹಂ ನರಕಂ ಗಮಿಷ್ಯಾಮಿಇತ್ಯೇವಂ ಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಃ ಲಿಪ್ಯತೇಸಃ ಸುಮತಿಃ, ಸಃ ಪಶ್ಯತಿಹತ್ವಾ ಅಪಿ ಸಃ ಇಮಾನ್ ಲೋಕಾನ್ , ಸರ್ವಾನ್ ಇಮಾನ್ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಹಂತಿ ಹನನಕ್ರಿಯಾಂ ಕರೋತಿ, ನಿಬಧ್ಯತೇ ನಾಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯೇಣ ಅಧರ್ಮಫಲೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ
ಯಸ್ಯ ನಾಹಂಕೃತೋ ಭಾವೋ ಬುದ್ಧಿರ್ಯಸ್ಯ ಲಿಪ್ಯತೇ
ಹತ್ವಾಪಿ ಇಮಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ನ ಹಂತಿ ನಿಬಧ್ಯತೇ ॥ ೧೭ ॥
ಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶನ್ಯಾಯಸಂಸ್ಕೃತಾತ್ಮನಃ ಭವತಿ ಅಹಂಕೃತಃಅಹಂ ಕರ್ತಾಇತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಃ ಭಾವಃ ಭಾವನಾ ಪ್ರತ್ಯಯಃಏತೇ ಏವ ಪಂಚ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಯಃ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಆತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಕರ್ತಾರಃ, ಅಹಮ್ , ಅಹಂ ತು ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಸಾಕ್ಷಿಭೂತಃ ಅಪ್ರಾಣೋ ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರೋ ಹ್ಯಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಕೇವಲಃ ಅವಿಕ್ರಿಯಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಏತತ್ಬುದ್ಧಿಃ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಉಪಾಧಿಭೂತಾ ಲಿಪ್ಯತೇ ಅನುಶಯಿನೀ ಭವತಿ — ‘ಇದಮಹಮಕಾರ್ಷಮ್ , ತೇನ ಅಹಂ ನರಕಂ ಗಮಿಷ್ಯಾಮಿಇತ್ಯೇವಂ ಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಃ ಲಿಪ್ಯತೇಸಃ ಸುಮತಿಃ, ಸಃ ಪಶ್ಯತಿಹತ್ವಾ ಅಪಿ ಸಃ ಇಮಾನ್ ಲೋಕಾನ್ , ಸರ್ವಾನ್ ಇಮಾನ್ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಹಂತಿ ಹನನಕ್ರಿಯಾಂ ಕರೋತಿ, ನಿಬಧ್ಯತೇ ನಾಪಿ ತತ್ಕಾರ್ಯೇಣ ಅಧರ್ಮಫಲೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ

ಅಹಂ ಕರ್ತಾ ಇತಿ ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವೇ ಕುತ್ರ ಕರ್ತೃತ್ವಧೀಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-

ಏತೇ ಇತಿ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಧೀಃ ಆತ್ಮನಿ ? ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಾಂ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಚ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಆಹ -

ಅಹಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಆತ್ಮನಃ ನ ಸ್ವತಃ ಅಸ್ತಿ ಕ್ರಿಯಾಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಮ್ ಇತಿ ಅತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ಆಹ -

ಅಪ್ರಾಣೋ ಹೀತಿ ।

ನಾಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಮ್ ಇತಿ ಆಹ -

ಅಮನಾ ಇತಿ ।

ಉಪಾಧಿದ್ವಯಾಸಂಬಂಧೇ ಶುದ್ಧತ್ವಂ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -

ಶುಭ್ರ ಇತಿ ।

ಕಾರಣಸಂಬಂಧಾತ್ ಅಶುದ್ಧಿಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಉಕ್ತಂ -

ಅಕ್ಷರಾದಿತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಆತ್ಮಾಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವೇನ ಪಾರ್ಥಕ್ಯೇ, ಸದ್ವಿತೀಯತ್ವಮ್ ಆಶಂಕ್ಯ, ತಯೋಃ ಅವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ಮೈವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -

ಕೇವಲ ಇತಿ ।

ಜನ್ಮಾದಿ ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತತ್ವೇನ ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಮ್ ಆಹ -

ಅವಿಕ್ರಿಯ ಇತಿ ।

ಬುದ್ಧಿರ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -

ಬುದ್ಧಿರಿತಿ ।

ನ ಅನುಶಾಯಿನೀ - ನ ಅನುಶಯವತೀ, ನ ಕ್ಲೇಶಶಾಲಿನೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಪಾದಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಾರ್ಥಮ್ ಉಕ್ತವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ -

ಇದಮಿತಿ ।

ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ ಇದಮಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।

ಲೋಕಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಸಂಬಂಧಾಭಾವೇ ಕುತಃ ಹಿಂಸಾ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -

ಪ್ರಾಣಿನಃ ಇತಿ ।