ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಅಷ್ಟಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ
ಪೂರ್ವಪೃಷ್ಠಮ್      ಉತ್ತರಪೃಷ್ಠಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಪರಿಜ್ಞಾತಾ ತ್ರಿವಿಧಾ ಕರ್ಮಚೋದನಾ ।
ಕರಣಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತೇತಿ ತ್ರಿವಿಧಃ ಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಃ ॥ ೧೮ ॥
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾಯತೇ ಅನೇನ ಇತಿ ಸರ್ವವಿಷಯಮ್ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಉಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮ್ , ತದಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೈವ ಸರ್ವಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಪರಿಜ್ಞಾತಾ ಉಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಃ ಭೋಕ್ತಾ । ಇತಿ ಏತತ್ ತ್ರಯಮ್ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರವರ್ತಿಕಾ ತ್ರಿವಿಧಾ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಾ ಕರ್ಮಚೋದನಾ । ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಹಿ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಸಂನಿಪಾತೇ ಹಾನೋಪಾದಾನಾದಿಪ್ರಯೋಜನಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾರಂಭಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಃ ಪಂಚಭಿಃ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಭಿಃ ಆರಬ್ಧಂ ವಾಙ್ಮನಃಕಾಯಾಶ್ರಯಭೇದೇನ ತ್ರಿಧಾ ರಾಶೀಭೂತಂ ತ್ರಿಷು ಕರಣಾದಿಷು ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಚ್ಯತೇ — ಕರಣಂ ಕ್ರಿಯತೇ ಅನೇನ ಇತಿ ಬಾಹ್ಯಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿ, ಅಂತಃಸ್ಥಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿ, ಕರ್ಮ ಈಪ್ಸಿತತಮಂ ಕರ್ತುಃ ಕ್ರಿಯಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯಮಾನಮ್ , ಕರ್ತಾ ಕರಣಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಯಿತಾ ಉಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಃ, ಇತಿ ತ್ರಿವಿಧಃ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಃ ಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಃ, ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸಂಗ್ರಹಃ, ಕರ್ಮಣಃ ಸಂಗ್ರಹಃ ಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಃ, ಕರ್ಮ ಏಷು ಹಿ ತ್ರಿಷು ಸಮವೈತಿ, ತೇನ ಅಯಂ ತ್ರಿವಿಧಃ ಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಃ ॥ ೧೮ ॥
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಪರಿಜ್ಞಾತಾ ತ್ರಿವಿಧಾ ಕರ್ಮಚೋದನಾ ।
ಕರಣಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತೇತಿ ತ್ರಿವಿಧಃ ಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಃ ॥ ೧೮ ॥
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾಯತೇ ಅನೇನ ಇತಿ ಸರ್ವವಿಷಯಮ್ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಉಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮ್ , ತದಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೈವ ಸರ್ವಮ್ ಉಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಪರಿಜ್ಞಾತಾ ಉಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಃ ಭೋಕ್ತಾ । ಇತಿ ಏತತ್ ತ್ರಯಮ್ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರವರ್ತಿಕಾ ತ್ರಿವಿಧಾ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಾ ಕರ್ಮಚೋದನಾ । ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಹಿ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಸಂನಿಪಾತೇ ಹಾನೋಪಾದಾನಾದಿಪ್ರಯೋಜನಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾರಂಭಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತತಃ ಪಂಚಭಿಃ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಭಿಃ ಆರಬ್ಧಂ ವಾಙ್ಮನಃಕಾಯಾಶ್ರಯಭೇದೇನ ತ್ರಿಧಾ ರಾಶೀಭೂತಂ ತ್ರಿಷು ಕರಣಾದಿಷು ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಚ್ಯತೇ — ಕರಣಂ ಕ್ರಿಯತೇ ಅನೇನ ಇತಿ ಬಾಹ್ಯಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿ, ಅಂತಃಸ್ಥಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿ, ಕರ್ಮ ಈಪ್ಸಿತತಮಂ ಕರ್ತುಃ ಕ್ರಿಯಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯಮಾನಮ್ , ಕರ್ತಾ ಕರಣಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಯಿತಾ ಉಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಃ, ಇತಿ ತ್ರಿವಿಧಃ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಃ ಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಃ, ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸಂಗ್ರಹಃ, ಕರ್ಮಣಃ ಸಂಗ್ರಹಃ ಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಃ, ಕರ್ಮ ಏಷು ಹಿ ತ್ರಿಷು ಸಮವೈತಿ, ತೇನ ಅಯಂ ತ್ರಿವಿಧಃ ಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಃ ॥ ೧೮ ॥

ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಾನಂತರ್ಯಮ್ ಅಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮಿತಿ ಪ್ರವರ್ತಕೋಪದೇಶಾಪೇಕ್ಷಾವಸ್ಥಾ ಉಕ್ತಾ । ಕರ್ಮಣಾಂ ಯೇಷು ವಿದುಷಾಂ ನ ಅಧಿಕಾರಃ, ಅವಿದುಷಾಂ ಚ ಅಧಿಕಾರಃ, ತೇಷಾಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಆಹ -

ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ।

ಜ್ಞೇಯಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವದೇವ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಆಹ-

ತಥೇತಿ ।

ಉಪಾಧಿಲಕ್ಷಣತ್ವಂ - ತತ್ಪ್ರಧಾನತ್ವಮ್ ಉಪಹಿತತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ಅವಸ್ತುತ್ವಾರ್ಥಂ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತವಿಶೇಪಣಮ್ । ಏತದೇವ ತ್ರಯಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಪ್ರವರ್ತಕಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -

ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।

ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕಮ್ ಇತಿ ಅಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಮ್ ।

ಚೋದನೇತಿ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ವಚನಮ್ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಚೋದನಾಶಬ್ದಾರ್ಥಮ್ ಆಹ -

ಪ್ರವರ್ತಿಕೇತಿ ।

ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮ್ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಸಂಬಂಧಃ । ತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಾದಿನಾ ಪ್ರಾಕ್ ಉಕ್ತಮ್ । ಕರ್ಮಣಾಂ ಚೋದನಾ ಇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।

ತೇಷಾಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮ್ ಅನುಭವೇನ ಸಾಧಯತಿ -

ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ಹಾನೋಪಾದಾನಾದಿ ಇತಿ ಆದಿಪದೇನ ಉಪೇಕ್ಷಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ।

ಕರಣಮ್ ಇತ್ಯಾದೇಃ ತಾತ್ಪರ್ಯಮ್ ಆಹ -

ತತ ಇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ಲೋಕಭಾಗಮ್ ಅವತಾರಯತಿ -

ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।

ಬಾಹ್ಯಮ್ ಅಂತಸ್ಥಂ ಚ ದ್ವಿವಿಧಂ ಕರಣಂ ಕರಣವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಕಥಯತಿ -

ಕರಣಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮೈವ ಸ್ಫುಟಯತಿ -

ಕರ್ತುರಿತಿ ।

ಸ್ವತಂತ್ರೋ ಹಿ ಕರ್ತಾ ।

ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಚ ಕಾರಕಾಪ್ರಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಯೋಕ್ತೃತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -

ಕರ್ತೇತಿ ।

ಕಥಮ್ ಉಕ್ತೇ ತ್ರಿವಿಧೇ ಕರ್ಮ ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ -

ಕರ್ಮೇತಿ ।

ಕರ್ಮಣೋ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಕಾರಕಾಶ್ರಯತ್ವಮ್ ಇತಿ ಭಾವಃ

॥ ೧೮ ॥