ಕೇವಲಮೇವ ಆತ್ಮಾನಂ ಕರ್ತಾರಂ ಪಶ್ಯನ್ ದುರ್ಮತಿಃ ಇತ್ಯತ್ರ ಆತ್ಮವಿಶೇಷಣಸಮರ್ಪಕಕೇವಲಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಃ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾಯೋಗಾತ್ ನ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಇತಿ ದೂಷಯತಿ-
ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।
ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇಽಪಿ ಕಥಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಅಸಂಹತತ್ವಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ವಿಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಭಿಃ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಹನನೇಽಪಿ ನ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾನ್ವಯವ್ಯಾಘಾತಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ-
ಸಂಹತ್ಯೇತಿ ।
ಸಂಹತತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಂ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ -
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಅಸಂಹತತ್ವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ಇತಿ ನೇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕೇವಲತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನಿ ಕೇವಲಶಬ್ದಾತ್ ಉಕ್ತಮ್ ? ತದಾಹ -
ಅತ ಇತಿ ।
ಅಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಅಭ್ಯುಪಪನ್ನಂ, ನ ಅಸ್ಯ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಮ್ ಉಪೈತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ತತ್ರ ಸ್ಮೃತಿವಾಕ್ಯಾನಿ ಉದಾಹರತಿ -
ಅವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮಿತಿ ।
‘ನಾಯಂ ಹಂತಿ ನ ಹನ್ಯತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೧೯) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮ್ ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತವಾಕ್ಯಾನಾಮ್ ಆತ್ಮಾವಿಕ್ರಿಯತ್ವೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ -
ಅಸಕೃದಿತಿ ।
‘ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಮ್ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರುತೌ ಆದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ತೈಃ ಆತ್ಮನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನ್ಯಾಯತಶ್ಚ ತತ್ ದರ್ಶಿತಮ್ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ನ್ಯಾಯಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಿರವಯವಮಿತಿ ।
ನ ತಾವತ್ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವತಃ ವಿಕ್ರಿಯತೇ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ ಆಕಾಶವತ್ , ನಾಪಿ ಪರತಃ ಅಸಂಗಸ್ಯ ಅಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪರಾಧೀನತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವನಿಷ್ಠಾ ವಾ ವಿಕ್ರಿಯಾ ? ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿನಿಷ್ಠಾ ವಾ ? ನ ಆದ್ಯಃ । ಸ್ವನಿಷ್ಠವಿಕ್ರಿಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಆತ್ಮನಃ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಆಶಯೇನ ಆಹ -
ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವೇತಿ ।
ಸಾ ಚ ಅಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಕೃತಮಪಿ ಕರ್ಮ ತದ್ಯೋಗಾತ್ ಆತ್ಮನಿ ಆಗಚ್ಛತಿ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ತದಾಗಮನಂ ವಾಸ್ತವಮ್ ಆವಿದ್ಯಂ ವಾ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಆದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ -
ನಹೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ನಿರಸ್ಯತಿ -
ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮನಿ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪಿತಂ ಕರ್ಮ ನ ಆತ್ಮೀಯಮ್ ಇತಿ ಏತತ್ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭ್ಯಾಮ್ ಉಪಪಾದಯತಿ -
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆತ್ಮನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವೇ ಫಲಿತಮ್ ಆಹ -
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನನು ಪ್ರಾಗೇವ ಆತ್ಮನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ತತ್ ಇಹ ಕಸ್ಮಾತ್ ಉಚ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ನಾಯಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾದೌ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಹೇತುಪೂರ್ವಕಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಉಕ್ತ್ವಾ ಮಧ್ಯೇ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಸಂಗಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಸಾರಿತಾಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರನಿವೃತ್ತಿಮ್ ಇಹ ಉಪಸಂಹರತಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಹೇತುನಾ ಉಪಪಾದಿತಸ್ಯ ಅಂತೇ ನಿಗಮನಂ ಕಿಮರ್ಥಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ-
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇತಿ ।
ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೋ ವಿದುಷಃ ನ, ಇತಿ ಸ್ಥಿತೇ, ತಸ್ಯ ದೇಹಾಭಿಮಾನಾಭಾವೇ ಸತಿ, ಅವಿದ್ಯೋತ್ಥಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸಿದ್ಧೇಃ ಅನಿಷ್ಟಮ್ ಇಷ್ಟಂ ಮಿಶ್ರಂ ಚೇತಿ ತ್ರಿವಿಧಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ನ, ಇತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಯುಕ್ತಮೇವ, ಇತಿ ಪರಮಪ್ರಕೃತಮ್ ಉಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಯೇ ಪುನಃ ಅವಿದ್ವಾಸಂಃ ದೇಹಾಭಿಮಾನಿನಃ, ತೇಷಾಂ ತ್ರಿವಿಧಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಸಂಭವತ್ಯೇವ, ಇತಿ ಹೇತುವಚನಸಿದ್ಧಮ್ ಅರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ -
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಾಚ್ಚ ಇತಿ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಕೃತಂ ಕರ್ಮ ನ ಆತ್ಮಕೃತಮ್ , ಅವಿದುಷಾಮೇವ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಃ, ದೇಹಾಭಿಮಾನಿತ್ವೇನ ತತ್ತ್ಯಾಗಾಯೋಗಾತ್ , ದೇಹಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾತ್ತು ವಿದುಷಾಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರನಿವೃತ್ತಿಃ, ಇತಿ ಉಪಸಂಹೃತಮ್ ಅರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ಆಹ -
ಇತ್ಯೇಷ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಶ್ಚ ಗೀತಾರ್ಥಃ ವೇದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಉಪಾದೇಯಃ ಇತ್ಯಾಹ -
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ಕಥಮ್ ಅಯಮ್ ಅರ್ಥಃ ವೇದಾರ್ಥೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ? ತತ್ರ ಆಹ -
ನಿಪುಣೇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಮಾನಯುಕ್ತಿಭ್ಯಾಂ ವಿಭಜ್ಯ ಅನುಕ್ತತ್ವಾತ್ ನ ಅಸ್ಯ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಉಪಾದೇಯತ್ವಮ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ -
ತತ್ರೇತಿ
॥ ೧೭ ॥