ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಸಹಜಂ ಕರ್ಮ ಕೌಂತೇಯ
ಸದೋಷಮಪಿ ತ್ಯಜೇತ್
ಸರ್ವಾರಂಭಾ ಹಿ ದೋಷೇಣ
ಧೂಮೇನಾಗ್ನಿರಿವಾವೃತಾಃ ॥ ೪೮ ॥
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಆತ್ಮನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಅಶೇಷತಃ ಕರ್ಮಣಃ ತ್ಯಾಗಃ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ? ಯದಿ ವಸ್ತುಭೂತಾಃ ಗುಣಾಃ, ಯದಿ ವಾ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾಃ, ತದ್ಧರ್ಮಃ ಕರ್ಮ, ತದಾ ಆತ್ಮನಿ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಮೇವ ಇತಿ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಹಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಕ್ಷಣಮಪಿ ಅಶೇಷತಃ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೫) ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ವಿದ್ವಾಂಸ್ತು ಪುನಃ ವಿದ್ಯಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ನಿವೃತ್ತಾಯಾಂ ಶಕ್ನೋತ್ಯೇವ ಅಶೇಷತಃ ಕರ್ಮ ಪರಿತ್ಯಕ್ತುಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಶೇಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಹಿ ತೈಮಿರಿಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ದ್ವಿಚಂದ್ರಾದೇಃ ತಿಮಿರಾಪಗಮೇಽಪಿ ಶೇಷಃ ಅವತಿಷ್ಠತೇಏವಂ ಸತಿ ಇದಂ ವಚನಮ್ ಉಪಪನ್ನಮ್ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದಿ, ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಭಿರತಃ ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಲಭತೇ ನರಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮ । ೪೫) ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ತಮಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಂದತಿ ಮಾನವಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮ । ೪೬) ಇತಿ ॥ ೪೮ ॥
ಸಹಜಂ ಕರ್ಮ ಕೌಂತೇಯ
ಸದೋಷಮಪಿ ತ್ಯಜೇತ್
ಸರ್ವಾರಂಭಾ ಹಿ ದೋಷೇಣ
ಧೂಮೇನಾಗ್ನಿರಿವಾವೃತಾಃ ॥ ೪೮ ॥
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಆತ್ಮನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಅಶೇಷತಃ ಕರ್ಮಣಃ ತ್ಯಾಗಃ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ? ಯದಿ ವಸ್ತುಭೂತಾಃ ಗುಣಾಃ, ಯದಿ ವಾ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾಃ, ತದ್ಧರ್ಮಃ ಕರ್ಮ, ತದಾ ಆತ್ಮನಿ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಮೇವ ಇತಿ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಹಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಕ್ಷಣಮಪಿ ಅಶೇಷತಃ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೫) ಇತಿ ಉಕ್ತಮ್ವಿದ್ವಾಂಸ್ತು ಪುನಃ ವಿದ್ಯಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ನಿವೃತ್ತಾಯಾಂ ಶಕ್ನೋತ್ಯೇವ ಅಶೇಷತಃ ಕರ್ಮ ಪರಿತ್ಯಕ್ತುಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಶೇಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಹಿ ತೈಮಿರಿಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ದ್ವಿಚಂದ್ರಾದೇಃ ತಿಮಿರಾಪಗಮೇಽಪಿ ಶೇಷಃ ಅವತಿಷ್ಠತೇಏವಂ ಸತಿ ಇದಂ ವಚನಮ್ ಉಪಪನ್ನಮ್ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದಿ, ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಭಿರತಃ ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಲಭತೇ ನರಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮ । ೪೫) ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ತಮಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಂದತಿ ಮಾನವಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೮ । ೪೬) ಇತಿ ॥ ೪೮ ॥

ಆತ್ಮನಶ್ಚೇತ್ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಭಗವತಾ ಇಷ್ಟಂ, ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗೋಪಪತ್ತೇಃ, ಸಹಜಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣಃ ತ್ಯಾಗಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಶಂಕತೇ -

ಕಥಮಿತಿ ।

ಕಿಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾತ್ಮನಾಂ ಗುಣಾನಾಮ್ ಅಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ವಾ ಕರ್ಮ ಧರ್ಮತ್ವೇನ ಇಷ್ಟಮ್ ? ದ್ವಿಧಾಪಿ ನಿಶ್ಶೇಷಕರ್ಮತ್ಯಾಗಃ ವಿದುಷಃ ಅವಿದುಷೋ ವಾ ? ನ ಆದ್ಯಃ ಇತ್ಯಾಹ -

ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅವಿದ್ಯಾರೋಪಿತಮೇವ ಗುಣಶಬ್ದಿತಕಾರ್ಯಕಾರಣಾರೋಪದ್ವಾರಾ ಕರ್ಮ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತಿ ಆಹ -

ವಿದ್ವಾಂಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಆರೋಪಶೇಷವಶಾತ್ ವಿದುಷೋಽಪಿ ನ ಅಶೇಷಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸಿದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ, ಆಹ -

ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।

ತಾಮೇವ ಅನುಪಪತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ -

ನ ಹೀತಿ ।

ವಿದುಷಃ ಅಶೇಷಕರ್ಮತ್ಯಾಗೇ ಪಾಂಚಮಿಕಮಪಿ ವಚಃ ಅನುಕೂಲಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -

ಏವಂ ಚೇತಿ ।

ಅವಿದುಷಃ ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗಾಯೋಗೇ ಚ ಪ್ರಕೃತಾಧ್ಯಾಯಸ್ಥಮೇವ ವಾಕ್ಯಮ್ ಅನುಗುಣಮ್ ಇತಿ ಆಹ -

ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ಇತಿ ।

ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಪಿ ತತ್ರೈವ ಅರ್ಥೇ ಯುಕ್ತಾರ್ಥಮ್ ಇತ್ಯಾಹ -

ಸ್ವಕರ್ಮಣೇತಿ

॥ ೪೮ ॥