కఠోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃద్వితీయా వల్లీ
ఆనన్దగిరిటీకా (కాఠక)
 
ఆసీనో దూరం వ్రజతి శయానో యాతి సర్వతః ।
కస్తం మదామదం దేవం మదన్యో జ్ఞాతుమర్హతి ॥ ౨౧ ॥
అన్యథా దుర్విజ్ఞేయోఽయమాత్మా కామిభిః ప్రాకృతపురుషైర్యస్మాత్ ఆసీనః అవస్థితోఽచల ఎవ సన్ దూరం వ్రజతి శయానః యాతి సర్వతః, ఎవమసావాత్మా దేవో మదామదః సమదోఽమదశ్చ సహర్షోఽహర్షశ్చ విరుద్ధధర్మవానతోఽశక్యత్వాజ్జ్ఞాతుం కః తం మదామదం దేవం మదన్యో జ్ఞాతుమర్హతి । అస్మదాదేరేవ సూక్ష్మబుద్ధేః పణ్డితస్య విజ్ఞేయోఽయమాత్మా స్థితిగతినిత్యానిత్యాదివిరుద్ధానేకధర్మోపాధికత్వాద్విరుద్ధధర్మవాన్ విశ్వరూప ఇవ చిన్తామణివత్కస్యచిదవభాసతే । అతో దుర్విజ్ఞేయత్వం దర్శయతి — కస్తం మదన్యో జ్ఞాతుమర్హతీతి । కరణానాముపశమః శయనం కరణజనితస్యైకదేశవిజ్ఞానస్యోపశమః శయానస్య భవతి । యదా చైవం కేవలసామాన్యవిజ్ఞానత్వాత్సర్వతో యాతీవ యదా విశేషవిజ్ఞానస్థః స్వేన రూపేణ స్థిత ఎవ సన్ మనఆదిగతిషు తదుపాధికత్వాద్దూరం వ్రజతీవ । స చేహైవ వర్తతే ॥

విరుద్ధానేకధర్మవత్త్వాద్దుర్విజ్ఞేయశ్చేదాత్మా కథం తర్హి పణ్డితస్యాపి సుజ్ఞేయః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ -

స్థితిగతీతి ।

విశ్వరూపో మణిర్యథా నానారూపోఽవభాసతే పరం నానావిధోపాధిసన్నిధానాన్న స్వతో నానారూపః చిన్తామణౌ వా యద్యచ్చిన్త్యతే తత్తచ్చిన్తోపాధికమేవావభాసతే న తత్త్వతః, తథా స్థితిగతినిత్యానిత్యాదయో విరుద్ధానేకధర్మా యేషాం తదుపాధివశాదాత్మాఽపి విరుద్ధధర్మవానివావభాసత ఇతి యోజనా । ఇతి తస్య సువిజ్ఞేయో భవతి । ఉపాధ్యవివిక్తదర్శినస్తు దుర్విజ్ఞేయ ఎవేత్యర్థః ।

స్వతో విరుద్ధధర్మవత్త్వం నాస్తీత్యేతదేవ శ్రుతియోజనయా దర్శయతి -

కరణానామిత్యాదినా ।

ఎకదేశవిజ్ఞానస్యేతి ।

మనుష్యోఽహం నీలం పశ్యామీత్యాదిపరిచ్ఛిన్నవిజ్ఞానస్యేత్యర్థః ॥ ౨౧ - ౨౨ ॥