ನನು ಗತಿಶ್ಚೇದಾಗತ್ಯಾಪಿ ಭವಿತವ್ಯಮ್ , ಕಥಮ್ ‘ಯಸ್ಮಾದ್ಭೂಯೋ ನ ಜಾಯತೇ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೩ । ೮) ಇತಿ ? ನೈಷ ದೋಷಃ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಾದವಗತಿರೇವ ಗತಿರಿತ್ಯುಪಚರ್ಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಿತಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಪರತ್ವೇನ । ಯೋ ಹಿ ಗಂತಾ ಸೋಽಯಮಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪಂ ಪೂರುಷಂ ಗಚ್ಛತಿ ಅನಾತ್ಮಭೂತಂ ನ ವಿಂದತಿ ಸ್ವರೂಪೇಣ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ‘ಅನಧ್ವಗಾ ಅಧ್ವಸು ಪಾರಯಿಷ್ಣವಃ’ ( ? ) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ । ತಥಾ ಚ ದರ್ಶಯತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ — ಏಷ ಪುರುಷಃ ಸರ್ವೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತೇಷು ಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸಂವೃತಃ ದರ್ಶನಶ್ರವಣಾದಿಕರ್ಮಾ ಅವಿದ್ಯಾಮಾಯಾಚ್ಛನ್ನಃ ಅತ ಏವ ಆತ್ಮಾ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ । ಅಹೋ ಅತಿಗಂಭೀರಾ ದುರವಗಾಹ್ಯಾ ವಿಚಿತ್ರಾ ಚೇಯಂ ಮಾಯಾ, ಯದಯಂ ಸರ್ವೋ ಜಂತುಃ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಪರಮಾರ್ಥಸತತ್ತ್ವೋಽಪ್ಯೇವಂ ಬೋಧ್ಯಮಾನೋಽಹಂ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ನ ಗೃಹ್ಣಾತಿ, ಅನಾತ್ಮಾನಂ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಘಾತಮಾತ್ಮನೋ ದೃಶ್ಯಮಾನಮಪಿ ಘಟಾದಿವದಾತ್ಮತ್ವೇನಾಹಮಮುಷ್ಯ ಪುತ್ರ ಇತ್ಯನುಚ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಗೃಹ್ಣಾತಿ । ನೂನಂ ಪರಸ್ಯೈವ ಮಾಯಯಾ ಮೋಮುಹ್ಯಮಾನಃ ಸರ್ವೋ ಲೋಕೋಽಯಂ ಬಂಭ್ರಮೀತಿ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮರಣಮ್ — ‘ನಾಹಂ ಪ್ರಕಾಶಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಯೋಗಮಾಯಾಸಮಾವೃತಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೭ । ೨೫) ಇತ್ಯಾದಿ । ನನು ವಿರುದ್ಧಮಿದಮುಚ್ಯತೇ — ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ನ ಶೋಚತಿ, ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ಚ । ನೈತದೇವಮ್ । ಅಸಂಸ್ಕೃತಬುದ್ಧೇರವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ತು ಸಂಸ್ಕೃತಯಾ ಅಗ್ನ್ಯಯಾ, ಅಗ್ರಮಿವಾಗ್ನ್ಯಾ ತಯಾ, ಏಕಾಗ್ರತಯೋಪೇತಯೇತ್ಯೇತತ್ ; ಸೂಕ್ಷ್ಮಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮವಸ್ತುನಿರೂಪಣಪರಯಾ । ಕೈಃ ? ಸೂಕ್ಷ್ಮದರ್ಶಿಭಿಃ ‘ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾಃ’ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಾಪಾರಂಪರ್ಯದರ್ಶನೇನ ಪರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶೀಲಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮದರ್ಶಿನಃ, ತೈಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮದರ್ಶಿಭಿಃ, ಪಂಡಿತೈರಿತ್ಯೇತತ್ ॥