యచ్ఛ్రోత్రాదేరధిష్ఠానం చక్షుర్వాగాద్యగోచరమ్ ।
స్వతోఽధ్యక్షం పరం బ్రహ్మ నిత్యముక్తం భవామి తత్ ॥ ౧ ॥
కేనేషితమిత్యాదికాం తలవకారశాఖోపనిషదం వ్యాచిఖ్యాసుర్భగవాన్భాష్యకారోఽహంప్రత్యయగోచరస్యాఽఽత్మనః సంసారిత్వాదసంసారిబ్రహ్మభావస్యోపనిషత్ప్రతిపాద్యస్యాసమ్భవాన్నిర్విషయత్వాదవ్యాఖ్యేయత్వమిత్యాశఙ్క్యాహఙ్కారసాక్షిణః సంసారిత్వగ్రాహకప్రమాణావిషయత్వాద్బ్రహ్మత్వప్రతిపాదనే విరోధాసమ్భవాత్సవిషయత్వాద్వ్యాఖ్యేయత్వం ప్రతిజానీతే –
కేనేషితమిత్యాద్యేతి ।
కస్తర్హినవమస్యాధ్యాయస్యాష్టాధ్యాయ్యా సహ నియతపూర్వోత్తరభావానుపపత్తిలభ్యః సమ్బన్ధ ఇత్యాశఙ్క్య హేతుహేతుమద్భావలక్షణసమ్బన్ధం దర్శయితుం వృత్తమనువదతి –
ప్రాగేతస్మాదిత్యాదినా ।
కర్మాఙ్గసామ పాఞ్చభక్తికం సాప్తభక్తికం చ తద్విషయాణ్యుపాసనాని పృథివ్యాదిదృష్ట్యోక్తాని । ప్రాణదృష్ట్యా గాయత్రసామోపాసనం చ ।
శిష్యాచార్యసన్తానావిచ్ఛేదో వంశస్తదవసానేన గ్రన్థేన కార్యరూపమేవ వస్తూక్తం చేత్తర్హి ప్రాణాద్యుపాసనసహితస్య కర్మణః సంసారఫలత్వాద్బ్రహ్మజ్ఞానానుపయోగాత్కథం హేతుహేతుమద్భావః సమ్బన్ధోఽభిధిత్సిత ఇత్యాశఙ్క్య నిత్యకర్మణాం తావజ్జ్ఞానోపయోగిత్వం కథయతి –
సర్వమేతదితి ।
కామ్యానాం ప్రతిషిద్ధానాం చ ఫలం తద్దోషదర్శనేన వైరాగ్యార్థం కథయతి –
సకామస్య త్వితి ।
ఎతయోః పథోర్జ్ఞానకర్ణణోర్మధ్యే కేనాపి మార్గేణ యే న ప్రవృత్తాస్తే ప్రతిషిద్ధానుష్ఠాయిన ఇత్యర్థః ।
జాయస్వ మ్రియస్వేతి ।
పునః పునర్జాయన్తే మ్రియన్తే చేత్యర్థః । తిస్రః ప్రజా జరాయుజాణ్డజోద్భిజ్జలక్షణాః । పితృయాణదేవయానలక్షణమార్గద్వయగమనమతీత్య కష్టామేవ గతిమీయుః ప్రాప్తా ఇత్యర్థః ।
ఎవం కర్మఫలముక్త్వా తతో విరక్తస్య విశుద్ధసత్త్వస్య బ్రహ్మజ్ఞానేఽధికార ఇతి దర్శయన్హేతుహేతుమద్భావమాహ –
విశుద్ధసత్త్వస్య త్వితి ।
సాధ్యసాధనసమ్బన్ధాద్విరక్తస్యేతి సమ్బన్ధః ।
తత్ర నిమిత్తస్యాదృష్టస్యానియత్వమాహ –
ఇహ కృతాదితి ।
కర్మఫలాద్విరక్తస్య బ్రహ్మజిజ్ఞాసా భవతీత్యత్రాన్యసంవాదమాహ –
కాఠకే చేతి ।
ఆవృత్తచక్షురితి ।
సాధ్యసాధనభావాదుపరతకరణగ్రామః చక్షుర్గ్రహణస్యోపలక్షణార్థత్వాత్ ।
అన్వయవ్యతిరేకసిద్ధత్వం చాఽఽహ –
ఎవం హీతి ।
నాన్యథేతి ।
అవిరక్తస్య బర్హిర్విషయాక్షిప్తచేతస ఆత్మజిజ్ఞాసైవానుపపన్నా కథఞ్చిజ్జాతాఽపి న ఫలావసానా స్యాచ్ఛూద్రయాగాదివదిత్యర్థః ।
యద్యప్యేవముపనిషదః కర్మకాణ్డసమ్బన్ధోఽస్తి తథాఽప్యుపనిషజ్జన్యజ్ఞానస్య నిష్ప్రయోజనత్వాన్నోపనిషదో వ్యాఖ్యారమ్భః సమ్భవతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
ఎతస్మాచ్చేతి ।
సముచ్చయవాదినోఽభిప్రాయం శఙ్కతే –
కర్మసహితాదపీతి ।
ఎకాధ్యయనవిధిగృహీతత్వాత్కర్మజ్ఞానకాణ్డయోరేకం ఫలం వాచ్యం తతః కర్మసముచ్చితాజ్జ్ఞానాత్సనిదానసంసారనివృత్తిలక్షణం ఫలం సిధ్యతీతి న కర్మసు విరక్తస్యోపనిషదారమ్భ ఇత్యర్థః ।
అధ్యయనవిధిపరిగ్రహమాత్రేణ కర్మకాణ్డస్య న మోక్షఫలత్వం కల్పయితుం శక్యం ఫలాన్తరావగమవిరోధాదిత్యాహ –
న వాజాసనేయక ఇతి ।
కిఞ్చ యది శ్రుతేః కర్మసముచ్చితజ్ఞానం విధిత్సితం స్యాత్తదా పారివ్రాజ్యం నోపదిశ్యేత శ్రుత్యా హేత్వభిధానేన, తతో న సముచ్చయః శ్రుత్యర్థ ఇత్యాహ –
తత్రైవ చేతి ।
ప్రజాశబ్దస్యోపలక్షణార్థత్వమాదాయ హేత్వర్థమాహ –
తత్రాయమితి ।
కిం కరిష్యామో న కిమప్యాత్మకామత్వాదేవేతి శేషః ।
తత్ఫలం భుక్త్వా క్రమేణ మోక్షసమ్భవాత్కిమితి ప్రజాదిష్వనాదర ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
న చేతి ।
ఇష్టోఽప్యయమాత్మలోకః కర్మణా వినా న లభ్యతే ఫలత్వాన్మోక్షస్యాన్యథాస్వభావముక్తత్వే బన్ధమోక్షావస్థయోరవిశేషాపాతాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
స చేతి ।
కర్మమోక్షే కార్యస్యోత్పాద్యాదేరసమ్భవాత్సమ్యగ్జ్ఞానాదవిద్యానివృత్త్యా ఫలప్రసిద్ధ్యుపపత్తేర్న కర్మకార్యో మోక్ష ఇత్యర్థః । బ్రహ్మజ్ఞానస్యానుభవావసానతాసిద్ధయే పరోక్షనిశ్చయపూర్వకః సంన్యాసః కర్తవ్యః । సిద్ధే చానుభావవసానే బ్రహ్మాత్మజ్ఞానే స్వభావప్రాప్తః సంన్యాస ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఇతశ్చ న కర్మబ్రహ్మాత్మతానిశ్చయసముచ్చయః శాస్త్రార్థ ఇత్యాహ –
కర్మసహభావిత్వేతి ।
నను కర్మవద్బ్రహ్మజ్ఞానస్య విధితోఽనుష్ఠేయత్వాద్విధేశ్చ నియోజ్యాదిభేదాపేక్షిత్వాత్కథం సర్వభేదదర్శనప్రత్యస్తమయ ఉచ్యతే బ్రహ్మజ్ఞానే సతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
వస్తుప్రాధాన్యే సతీతి ।
విధిజన్యప్రయత్నభావ్యో హి విధివిషయ ఉచ్యతే జ్ఞానం న తథేతి తద్విధేరసిద్ధిరిత్యర్థః ।
యస్మత్ప్రత్యగాత్మనో బ్రహ్మతానిశ్చయస్య పరోక్షస్యాపరోక్షస్య వా కర్మణా సముచ్చయో న ప్రామాణికస్తస్మాదిత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
ప్రశ్నప్రతివచనరూపేణ ప్రతిపాదనస్య తాత్పర్యమాహ –
శిష్యాచార్యేతి ।
ఆపనేయా ప్రాపణీయా హన్తవ్యా వా న భవతీత్యర్థః । సాధిష్ఠం శోభనతమం ఫలం ప్రాపయతీత్యర్థః ।