ಕೇನೇಷಿತಂ ಪತತಿ ಪ್ರೇಷಿತಂ ಮನಃ ಕೇನ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಥಮಃ ಪ್ರೈತಿ ಯುಕ್ತಃ ।
ಕೇನೇಷಿತಾಂ ವಾಚಮಿಮಾಂ ವದಂತಿ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಂ ಕ ಉ ದೇವೋ ಯುನಕ್ತಿ ॥ ೧ ॥
‘ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ ಮತಿರಾಪನೇಯಾ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ‘ಆಚಾರ್ಯಾದ್ಧೈವ ವಿದ್ಯಾ ವಿದಿತಾ ಸಾಧಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಾಪದಿತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೯ । ೩) ‘ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಣಿಪಾತೇನ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನಿಯಮಾಚ್ಚ ಕಶ್ಚಿದ್ಗುರುಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಂ ವಿಧಿವದುಪೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯಾದನ್ಯತ್ರ ಶರಣಮಪಶ್ಯನ್ನಭಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಶಿವಮಚಲಮಿಚ್ಛನ್ಪಪ್ರಚ್ಛೇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ — ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯಾದಿ । ಕೇನ ಇಷಿತಂ ಕೇನ ಕರ್ತ್ರಾ ಇಷಿತಮ್ ಇಷ್ಟಮಭಿಪ್ರೇತಂ ಸತ್ ಮನಃ ಪತತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವವಿಷಯಂ ಪ್ರತೀತಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಇಷೇರಾಭೀಕ್ಷ್ಣ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಗತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಚೇಹಾಸಂಭವಾದಿಚ್ಛಾರ್ಥಸ್ಯೈವೈತದ್ರೂಪಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಇಷಿತಮಿತಿ ಇಟ್ಪ್ರಯೋಗಸ್ತು ಚ್ಛಾಂದಸಃ । ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪೂರ್ವಸ್ಯ ನಿಯೋಗಾರ್ಥೇ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ತತ್ರ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯೇವೋಕ್ತೇ ಪ್ರೇಷಯಿತೃಪ್ರೇಷಣವಿಶೇಷವಿಷಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ — ಕೇನ ಪ್ರೇಷಯಿತೃವಿಶೇಷೇಣ, ಕೀದೃಶಂ ವಾ ಪ್ರೇಷಣಮಿತಿ । ಇಷಿತಮಿತಿ ತು ವಿಶೇಷಣೇ ಸತಿ ತದುಭಯಂ ನಿವರ್ತತೇ, ಕಸ್ಯೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಾತ್ । ಯದ್ಯೇಷೋಽರ್ಥೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯೇತಾವತೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರೇಷಿತಮಿತಿ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಶಬ್ದಾಧಿಕ್ಯಾದರ್ಥಾಧಿಕ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಇಚ್ಛಯಾ ಕರ್ಮಣಾ ವಾಚಾ ವಾ ಕೇನ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷೋಽವಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಃ । ನ, ಪ್ರಶ್ನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ; ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಾದನಿತ್ಯಾತ್ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಾದ್ವಿರಕ್ತಃ ಅತೋಽನ್ಯತ್ಕೂಟಸ್ಥಂ ನಿತ್ಯಂ ವಸ್ತು ಬುಭುತ್ಸಮಾನಃ ಪೃಚ್ಛತೀತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ಇತರಥಾ ಇಚ್ಛಾವಾಕ್ಕರ್ಮಭಿರ್ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯ ಪ್ರೇರಯಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೋಽನರ್ಥಕ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಮಪಿ ಪ್ರೇಷಿತಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥೋ ನ ಪ್ರದರ್ಶಿತ ಏವ । ನ ; ಸಂಶಯವತೋಽಯಂ ಪ್ರಶ್ನ ಇತಿ ಪ್ರೇಷಿತಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಪ್ರೇಷಯಿತೃತ್ವಮ್ , ಕಿಂ ವಾ ಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣೈವ ಮನಆದಿಪ್ರೇಷಯಿತೃತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಕೇನೇಷಿತಂ ಪತತಿ ಪ್ರೇಷಿತಂ ಮನ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಮನಃ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಸ್ವಯಂ ಪತತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ತತ್ರ ಕಥಂ ಪ್ರಶ್ನ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯದಿ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಮನಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿಷಯೇ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾನಿಷ್ಟಚಿಂತನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನರ್ಥಂ ಚ ಜಾನನ್ಸಂಕಲ್ಪಯತಿ । ಅಭ್ಯಗ್ರದುಃಖೇ ಚ ಕಾರ್ಯೇ ವಾರ್ಯಮಾಣಮಪಿ ಪ್ರವರ್ತತ ಏವ ಮನಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತ ಏವ ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನಃ । ಕೇನ ಪ್ರಾಣಃ ಯುಕ್ತಃ ನಿಯುಕ್ತಃ ಪ್ರೇರಿತಃ ಸನ್ ಪ್ರೈತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಂ ಪ್ರತಿ । ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಣವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಮ್ । ಕೇನ ಇಷಿತಾಂ ವಾಚಮ್ ಇಮಾಂ ಶಬ್ದಲಕ್ಷಣಾಂ ವದಂತಿ ಲೌಕಿಕಾಃ । ತಥಾ ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚ ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ವಿಷಯೇ ಕ ಉ ದೇವಃ ದ್ಯೋತನವಾನ್ ಯುನಕ್ತಿ ನಿಯುಂಕ್ತೇ ಪ್ರೇರಯತಿ ॥
ಕೇನೇಷಿತಂ ಪತತಿ ಪ್ರೇಷಿತಂ ಮನಃ ಕೇನ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಥಮಃ ಪ್ರೈತಿ ಯುಕ್ತಃ ।
ಕೇನೇಷಿತಾಂ ವಾಚಮಿಮಾಂ ವದಂತಿ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಂ ಕ ಉ ದೇವೋ ಯುನಕ್ತಿ ॥ ೧ ॥
‘ನೈಷಾ ತರ್ಕೇಣ ಮತಿರಾಪನೇಯಾ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚ । ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋ ವೇದ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ‘ಆಚಾರ್ಯಾದ್ಧೈವ ವಿದ್ಯಾ ವಿದಿತಾ ಸಾಧಿಷ್ಠಂ ಪ್ರಾಪದಿತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೪ । ೯ । ೩) ‘ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಣಿಪಾತೇನ’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನಿಯಮಾಚ್ಚ ಕಶ್ಚಿದ್ಗುರುಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಂ ವಿಧಿವದುಪೇತ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯಾದನ್ಯತ್ರ ಶರಣಮಪಶ್ಯನ್ನಭಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಶಿವಮಚಲಮಿಚ್ಛನ್ಪಪ್ರಚ್ಛೇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ — ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯಾದಿ । ಕೇನ ಇಷಿತಂ ಕೇನ ಕರ್ತ್ರಾ ಇಷಿತಮ್ ಇಷ್ಟಮಭಿಪ್ರೇತಂ ಸತ್ ಮನಃ ಪತತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವವಿಷಯಂ ಪ್ರತೀತಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಇಷೇರಾಭೀಕ್ಷ್ಣ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಗತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಚೇಹಾಸಂಭವಾದಿಚ್ಛಾರ್ಥಸ್ಯೈವೈತದ್ರೂಪಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಇಷಿತಮಿತಿ ಇಟ್ಪ್ರಯೋಗಸ್ತು ಚ್ಛಾಂದಸಃ । ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಪೂರ್ವಸ್ಯ ನಿಯೋಗಾರ್ಥೇ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ತತ್ರ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯೇವೋಕ್ತೇ ಪ್ರೇಷಯಿತೃಪ್ರೇಷಣವಿಶೇಷವಿಷಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಸ್ಯಾತ್ — ಕೇನ ಪ್ರೇಷಯಿತೃವಿಶೇಷೇಣ, ಕೀದೃಶಂ ವಾ ಪ್ರೇಷಣಮಿತಿ । ಇಷಿತಮಿತಿ ತು ವಿಶೇಷಣೇ ಸತಿ ತದುಭಯಂ ನಿವರ್ತತೇ, ಕಸ್ಯೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಾತ್ । ಯದ್ಯೇಷೋಽರ್ಥೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯೇತಾವತೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ಪ್ರೇಷಿತಮಿತಿ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅಪಿ ಚ ಶಬ್ದಾಧಿಕ್ಯಾದರ್ಥಾಧಿಕ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಇಚ್ಛಯಾ ಕರ್ಮಣಾ ವಾಚಾ ವಾ ಕೇನ ಪ್ರೇಷಿತಮಿತ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷೋಽವಗಂತುಂ ಯುಕ್ತಃ । ನ, ಪ್ರಶ್ನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ; ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಾದನಿತ್ಯಾತ್ಕರ್ಮಕಾರ್ಯಾದ್ವಿರಕ್ತಃ ಅತೋಽನ್ಯತ್ಕೂಟಸ್ಥಂ ನಿತ್ಯಂ ವಸ್ತು ಬುಭುತ್ಸಮಾನಃ ಪೃಚ್ಛತೀತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದುಪಪದ್ಯತೇ । ಇತರಥಾ ಇಚ್ಛಾವಾಕ್ಕರ್ಮಭಿರ್ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯ ಪ್ರೇರಯಿತೃತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೋಽನರ್ಥಕ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಮಪಿ ಪ್ರೇಷಿತಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥೋ ನ ಪ್ರದರ್ಶಿತ ಏವ । ನ ; ಸಂಶಯವತೋಽಯಂ ಪ್ರಶ್ನ ಇತಿ ಪ್ರೇಷಿತಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಪ್ರೇಷಯಿತೃತ್ವಮ್ , ಕಿಂ ವಾ ಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯೇಚ್ಛಾಮಾತ್ರೇಣೈವ ಮನಆದಿಪ್ರೇಷಯಿತೃತ್ವಮ್ , ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಕೇನೇಷಿತಂ ಪತತಿ ಪ್ರೇಷಿತಂ ಮನ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣದ್ವಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ನನು ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಮನಃ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಸ್ವಯಂ ಪತತೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ತತ್ರ ಕಥಂ ಪ್ರಶ್ನ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಯದಿ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಮನಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿಷಯೇ ಸ್ಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾನಿಷ್ಟಚಿಂತನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನರ್ಥಂ ಚ ಜಾನನ್ಸಂಕಲ್ಪಯತಿ । ಅಭ್ಯಗ್ರದುಃಖೇ ಚ ಕಾರ್ಯೇ ವಾರ್ಯಮಾಣಮಪಿ ಪ್ರವರ್ತತ ಏವ ಮನಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತ ಏವ ಕೇನೇಷಿತಮಿತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನಃ । ಕೇನ ಪ್ರಾಣಃ ಯುಕ್ತಃ ನಿಯುಕ್ತಃ ಪ್ರೇರಿತಃ ಸನ್ ಪ್ರೈತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಂ ಪ್ರತಿ । ಪ್ರಥಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಣವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತತ್ಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಮ್ । ಕೇನ ಇಷಿತಾಂ ವಾಚಮ್ ಇಮಾಂ ಶಬ್ದಲಕ್ಷಣಾಂ ವದಂತಿ ಲೌಕಿಕಾಃ । ತಥಾ ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚ ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ವಿಷಯೇ ಕ ಉ ದೇವಃ ದ್ಯೋತನವಾನ್ ಯುನಕ್ತಿ ನಿಯುಂಕ್ತೇ ಪ್ರೇರಯತಿ ॥